می‌پردازد و دارای احساس است.

بنابراین، نظریه هشام بن حکم سه امکان را برای ما فراهم می‌آورد. امکان نخست این‌که تمام هویت این دنیایی انسان شامل ترکیبی حقیقی از روح و بدن به رسمیت شناخته می‌شود. این امکان ما را از اشکال اساسی نظریه‌‌های تجرّد روح فلسفی که بدن را از اساس به حاشیه می‌برند، می‌رهاند. دوم، اصلی و فرعی کردن حقیقت انسان، به‌گونه‌ای ‌که اصالت انسان به روح به‌عنوان بخش زنده و حساس و درّاک داده می‌شود و سوم این‌که انسان با حقیقت اصلی‌اش می‌تواند همراه با چیز دیگری مثل بدن یا بدون آن به فعالیت بپردازد. از امکان دوم و سوم در نظریه‌ها و آرای شخصیت‌‌هایی همچون بشر بن معتمر و هشام بن عمرو چشم‌پوشی شده است. در نظریه مختار امامیه نخستین، هر سه ویژگی قابل جمع‌اند. تا زمانی که روح در بدن انسان است، حقیقت انسان عبارت است از تمام این هویت شامل روح و جسم، آن هم نه به‌صورتی که بدن عصا یا کشتی برای روح و روح عصازننده یا کشتی‌بان جسم باشد، بلکه بدن در اینجا بخشی از حقیقت انسان است که کاملاً با روح اتحاد دارد. در عین حال همین بدن می‌تواند از کار بیفتد و روح لگام همه امور را در دست بگیرد. این کار ممکن است در حالت‌‌هایی مثل خواب یا انخلاع روح اتفاق بیفتد.

کتاب‌نامه

۱. ابن الملاحمی خوارزمی، رکن الدین، کتاب الفائق فی اصول الدین، تحقیق و مقدمه: مارتین مکدرموت و ویلفرد مادلونگ، آلمان، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین. ۱۳۸۶ش.

۲. ______ ، تحفة المتکلمین فی الرد علی الفیلسوفان، تحقیق و مقدمه: حسن انصاری- ویلفرد مادلونگ، آلمان، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین، ۱۳۸۷ش.

۳. ______ ، کتاب المعتمد فی اصول الدین، تحقیق و تقدیم: ویلفرد مادلونگ، آلمان، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین‌، ۱۳۹۰ش.

۴. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین‌، ۱۴۰۴ق.

۵. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب علیه السلام، قم: علامه‌‌، ۱۳۷۹ق.

۶. ابوزیده، محمد عبدالهادی، ابراهیم بن سیار النظام و آرائه الکلامیة الفلسفیة، قاهره: لجنه التألیف

حقیقت انسان چیزی به‌جز این هیکل مشاهَد که با چشم دیده می‌شود، نیست. نظریه دوم نظریه روح‌انگاری حقیقت انسان است. صاحبان این نظریه خود به دو دسته تقسیم می‌شوند. گروه نخست که کاملاً در نقطه مقابل نظریه نخست قرار داشتند، متکلمانی بودند که همچون فیلسوفان سخن از روح یا نفس مستقل و غیر مادی به میان می‌آوردند و گروه دوم که نمی‌توانستند با تجرّد محض فلسفی روح کنار بیایند با سردمداری نظّام معتزلی معتقد به روح منطبعه - روحی که در جسم آدمی نفوذ و جریان دارد - بودند. نظریه سوم که از اهمیت زیادی برخوردار بود نظریه جزء لایتجزّا یا اتمیسم بود که همانند فیزیکالیسم یگانه‌انگار و جسم‌انگار به حساب می‌آید. نظریه چهارم که باید از آن به‌عنوان یک نظریه ممتاز و جریان‌ساز در میان آراء کلامی یاد کرد نظریه امامیه در عصر حضور است. این دیدگاه که ما ترجیحاً از آن به «دوآلیسم واقعی» تعبیر می‌کنیم، در میان عمده امامیه رواج داشت و عملاً تا زمان ‌‌سید مرتضی مخالفت جدّی درباره آن صورت نگرفت. از این منظر حقیقت انسان عبارت است از ترکیبی حقیقی از روح و جسم؛ به‌طوری‌که هم جسم و هم روح به نحو ترکیب حقیقی مدنظر قرار می‌گیرند، هرچند در نهایت، اصالت با روح است. این روح که به هر حال عاری از تجرّد فلسفی است، گونه خاصی از جسم در نظر گرفته می‌شود. این روح در ساحت‌‌های مختلف دیگر مثل خواب، مرگ، دنیای دیگر یا هر چیزی غیر از آنچه در این عالم دیده می‌شود، می‌تواند بدون نیاز به هیچ‌چیز دیگری - برای مثال، بدن - به فعالیت مُدرِکانه بپردازد. بازنگری نظام‌‌‌‌مند در مجموعه‌‌ای از روایات که از امامیه نخستین به دست رسیده است، ما را با این دیدگاه کاملاً آشنا می‌کند.

در این میان، نظریه هشام بن حکم به‌عنوان کسی که به دقت این روایات را ارزیابی و تبیین عقلانی کرد، قابل چشم‌پوشی نیست. نظریه او که بخش‌‌هایی از آن تأثیرات عمیقی بر متکلمان معتزلی ‌‌به‌ویژه نظّام داشت، بر تفکیکی مبتنی بود که متکلمان معتزلی در همان دوره و متکلمان دیگر حتی امامیه در دوره‌‌های پسین بدان توجه نداشتند. بر اساس این نظریه حقیقت و ماهیت انسان در سه ساحت مورد توجه قرار می‌گیرد‌‌: نخست تمام هویت انسان، دوم ما به الامتیاز انسان و سوم عنصر ثابت و اصلی انسان. ساحت نخست از دیدگاه هشام عبارت است از روح و بدن به معنای تمام ویژگی‌هایی که در این دنیا هویت انسان را شکل می‌دهند، به‌طوری‌که اطلاق نام انسان در نظر او دائر مدار آن ویژگی‌هاست. ساحت دوم که ما به الامتیاز انسان است، عقل و آزادی اراده است که در آیات و روایات بر آن تأکید شده است و ساحت سوم، عنصر اصلی حقیقت انسان است که بدون این‌که به چیز دیگری مثل بدن نیاز داشته باشد به فعالیت مُدرکانه