انسان قائل هستند که از آن به «بدن ذرّه‌‌ای» تعبیر می‌شود، ندارد.^۱ اشعری یا کسی که اشعری از او نقل کرده، احتمالاً بین این حقیقت که دیدگاه امامیه درباره بدن ذره‌‌ای مربوط به حقیقت بدن است و نه حقیقت انسان خلط کرده و به همین دلیل گروه دوم از امامیه را قائل به جزء لایتجزّا معرفی کرده است.^۲

بخش دوم‌‌: امامیه و نظریه دوآلیستی واقعی

دیدگاه امامیه نخستین هرچند به دلایلی بعدها دستخوش تغییرات جدی شد، اما در این دوره از یک تمایز آشکار نسبت به همه دیدگاه‌‌ها برخوردار است. این تمایز غیر از این‌که مبتنی بر روایات و راهنمایی‌‌های امامان معصوم علیهم السلام است که از علم لدنی و ماورایی برخوردار بودند^۳، مرهون نظریه‌پردازی شخصیت‌‌های عقل‌‌‌گرای برجسته‌‌ای همچون هشام بن حکم نیز هست. شاخص برجسته این نظریه آن است که بایستی میان ساحت‌‌های مختلف بحث در حقیقت انسان، تفکیکی اساسی را در نظر بگیریم. بر این اساس زمانی که درباره هویت انسان در این دنیا بحث می‌شود، اشاره به مجموعه کاملی از روح و جسم می‌شود که در کنار هم و با ترکیبی حقیقی - نه انضمامی - حقیقت انسان را تشکیل می‌دهند. به همین ترتیب زمانی که از عنصر اصلی انسان بحث می‌شود، سخن از روح به میان می‌آید که می‌تواند با جسم یا بدون آن فاعلیت داشته باشد. این عنصر - همان‌گونه که خواهد آمد - می‌تواند ما به الامتیاز انسان باشد و می‌تواند نباشد. بدین ترتیب تا حدی وجه تمایز دیدگاه امامیه روشن می‌شود.

این دیدگاه که ما ترجیحاً از آن به «دوآلیسم واقعی»^۴ تعبیر می‌کنیم، در میان امامیه^۵ رواج

حقیقت انسان همان روح است که در تمام بدن نفوذ و جریان دارد، روح جزء واحد است که نه نور است و نه ظلمت و بدن آفت و زندانی برای روح است.^۱

دیدگاه نظّام در عین شباهت‌‌های ظاهری - برخلاف ادعای ابن راوندی^۲- نمی‌تواند عیناً همان دیدگاه هشام بن حکم باشد و تعبیر الحساسة الدَرّاکة^۳ احتمالاً دلیل اصلی این تلقی صحیح است که نظّام از استادش هشام بن حکم در این نظریه متأثر بوده است، اما مداخله روح در بدن که بخش اصلی دیدگاه نظّام است، هرگز نمی‌تواند با آنچه از هشام بن حکم توضیح داده خواهد شد موافقت داشته باشد. نظّام همچنین برخلاف هشام بن حکم که جنس روح را متفاوت از بدن می‌داند، تصریح می‌کند که این روح از جنس نور نیست، همان‌طور که از جنس ظلمت هم نیست و به هر صورت مرتبط با جسم است.^۴

۳. نظریه جزء لایتجزی

نظریه جزء لایتجزی نیز همانند فیزیکالیسم به سبب اعتقاد به این‌که انسان‌‌ها تنها از یک نوع جوهر ساخته شده‌اند یگانه انگار و جسم انگار به حساب می‌ِآید.^۵ شاید دور از واقعیت نباشد که بسیاری از متکلمان در دوره هشام بن حکم به جزء لایتجزا یا ذرات غیرقابل تقسیم یا همان نظریه اتم‌‌ها معتقد بودند.^۶ این دیدگاه که احتمال یونانی بودن آن نیز منتفی نیست^۷ بر این باور مبتنی است که حقیقت انسان عبارت است از ذره‌‌ای در بدن که غیرقابل تجزیه است و بقیه اجزای بدن در خدمت آن جزء هستند. لازم است خوب به خاطر داشته باشیم که این دیدگاه اساساً نسبتی با آن دیدگاه امامیه و همچنین اهل حدیث سنی - مبتنی بر روایات - که به جزئی ذره‌‌ای در بدن