روح منطبعه نظام

1.. ‌اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۳۲۹؛ ‌قاضی عبدالجبار، المغنی، ج۱۱، ص۳۱۰.

2.. سوره زمر، آیۀ ۴۲.

3..‌اشعری، مقالات الاسلامیین، ص ۳۳۷.

4.. همان، ص۶۱.

5.. کرادی فو معتقد است نظّام در این نظریه دربارۀ روح که بعدها بیشتر با نام «جسم لطیف» شهرت یافت (برای مثال، خواجه نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصل، ص۵۱ و۴۶۴) ظاهراً دچار فهمی ناقص نسبت به دیدگاه فیلسوفان پیشین شده است
Carra de Vaux, Avicenne, p. ۲۵.
(به نقل عبدالهادی ابوریده، ابراهیم بن سیار، ص۱۰۴)‌؛ اما ابوریده دیدگاه نظّام را تلفیقی از نظریه روح‌انگارانه افلاطون بدون قبول تجرد روح و دیدگاه رواقیون یا هندیان مبتنی بر ارتباط و علاقه تداخلی روح و بدن می‌داند (ابوریده، «ابراهیم بن سیار»، ص۱۰۴). عید نفیسه ضمن نقل تاثیر یونان و فلسفه رواقی بر روی دیدگاه نظام به احتمال تأثیر فلسفه رواقی بر روی نظام تأکید می‌کند (عید نفیسه، اثر الفلسفه، ص۲۶۴و۲۶۵، به نقل از شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۶۹).

6.. ‌اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۳۳۳.

1.. W. E. M, The Cambridge dictionary of Philosophy, p. ۸۶۶.

2.. شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۸۱. گویا اشعری دربارۀ معمر اشتباه کرده که او را قائل به جزء لایتجزی دانسته است. او بلافاصله پس از این انتساب می‌گوید: «لم یجز فیه المماسه والمباینه والحرکه والسکون واللون والطعم والرائحه» (اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۳۱۸). به این دلیل که در جای دیگر کلمه «جزء» (در جزء لایتجزا) نیامده (همان، ص۳۳۱). احتمال اضافه این کلمه توسط نَسّاخ نیز منتفی نیست. افزون بر این، اشعری در ادامه تبیین سخن معمر به خصوصیتی از بدن اشاره می‌کند که دقیقاً معادل تبیین فیلسوفان است: «والبدن الظاهر آله له» (همان، ص۳۳۲). شیخ مفید نیز قول معمر را مانند بنونوبخت و هشام و خودش مبنی بر جوهر بسیط بودن روح تلقی کرده است‌ (شیخ مفید، المسائل، ص۵۸- ۵۹). مکدرموت ضمن احتمال اشاره به اشتباه نسّاخ، برداشتی غیر جسمانی حتی از جزء لایتجزی در نظریه معمر ارائه داده است که بر اساس آن منافاتی بین دیدگاه روح‌انگار او با جزء لایتجزی دیده نمی‌شود. به اعتقاد او، مقصود معمر از نامیدن به جزء لایتجزا تنها این بوده است که تقسیم نمی‌شود نه چیزی دیگر (مکدرموت، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ص۲۲۹). مکدرموت در ادامه به نقل دیدگاه شهرستانی مبنی بر تأثیرپذیری معمر از فیلسوفان در مسئله حقیقت انسان می‌پردازد (همان، به نقل از شهرستانی، ملل و نحل، ص۴۷). همچنین نک به تحلیل قاضی عبدالجبار معتزلی از دیدگاه معمر که به روشنی او را متأثر از فیلسوفان معرفی می‌کند (قاضی عبد الجبار، المنیة والعمل، ص۱۶۸-۱۶۹) و تحلیل همچنان مجرد‌انگارانه شیخ طوسی (م۴۶۰ق) از نظریۀ معمر در کنار بنو نوبخت و شیخ مفید در کتاب الاقتصاد شیخ طوسی، ص۱۱۳-۱۱۴ و همان تحلیل از فاضل مقداد (م۸۷۶) در کتاب ارشاد الطالبین، ص۳۸۹.

3.. مقدسی، البدء والتاریخ، ج۲، ص۱۲۱.