پی دارد، همواره پژوهشگران در پی راه‌حل‌های جایگزین بوده‌‌اند. این تلاش‌ها ‌‌به‌ویژه در دوره معاصر در بسیاری از موارد به جسم‌انگاریِ مدرنِ روح انجامیده است. در این میان برای نمونه، به فیلسوفان برجسته‌‌ای همچون هانری برگسون (م۱۹۴۱م)^۱ اشاره می‌شود که هرچند همچون دکارت، به تمایز خارجی نفس و بدن قائل نبود، اما باید از جهت اعتقادش به تمایز مفهومی روح و بدن و واحد‌انگاری حقیقت نفس و بدن و این‌که روح یا نفس سیر صعودی و ماده و حافظه سیر نزولی دارد، با دیدگاه ملاصدرا - جسمانیة الحدوث و روحانیة البقابودن نفس - مقایسه شود.^۲

همچنین به فیلیپ کلایتون^۳ استاد مدرسه عقاید کلارمونت^۴ ایالت کالیفرنیا اشاره می‌شود که در کتابش با عنوان ذهن و نوپدیدارگروی^۵ با رویکرد نوپدیدارگروی حداکثری دیدگاهی مشابه ملاصدرا و علامه طباطبایی البته، با رویکردی جسمی^۶ و ذهن‌‌‌گرایانه ارائه داده است.^۷ با این‌ همه تاکنون دیدگاه‌‌های متکلمان - ‌‌به‌ویژه متکلمان امامیه - کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده است. از میان آثاری که به‌طور مستقیم به این موضوع پرداختند به فان اس. اشاره می‌شود که در اثر وزین خود با دقت بالا به تبیین تاریخی اندیشه هشام بن حکم پرداخته است. به اعتقاد او، هیچ‌یک از متکلمان مسلمان مانند هشام دوگانگی نفس و بدن را تا این اندازه مورد تأکید قرار نداده‌‌اند؛ رأیی که برای شیعیان کوفه نیز متعارف بود؛^۸ اما به نظر می‌رسد درباره دیدگاه ممتاز هشام بن حکم مبتنی بر احادیث و روایات که در عین تمایل به حقیقت نورانی روح، از توجه به جسم فیزیکی آدمی غافل نشده و توانسته است به تبیین رابطه‌‌ای با قابلیت توجیه عقلانی میان این دو بپردازد،

کردند،^۱ بلکه عمدتاً به دلیل ارتباط تنگاتنگ و زیربنایی که بین نظریه‌های نفس‌‌‌شناسانه و متدولوژی‌های علم برای کاربرد عینی در بستر واقعی اجتماع انسانی وجود دارد، این مباحث مورد توجه دانشمندان قرار می‌گیرد.

بر این اساس، اعتقاد بنیادین به این باور که حقیقت انسان چیزی ‌جز جسم ظاهری نیست، گاه حتی سر از متدولوژی‌‌هایی در دانش درمی‌آورد که در فرآیند نظریه‌پردازی به‌طور خودآگاه از حقیقت جوهری انسان چشم‌پوشی می‌کنند (هرچند ممکن است اساساً ارتباطی میان فیزیکالیست بودن و ماتریالیست بودن وجود نداشته باشد).^۲ به همین ترتیب این اعتقاد اساسی که حقیقت انسان چیزی ‌جز جوهر مجرّد نفس نیست و جسم آدمی صرفاً ابزار و مَرکبی برای آن حقیقت است - ایده‌‌ای که ‌‌به‌ویژه با فلسفه رایج اسلامی از ‌‌سده‌های میانه تاکنون دائماً تقویت‌شده - خواسته یا ناخواسته به متدولوژی‌‌هایی در دانش انجامیده که اساساً توجه چندانی به جنبه‌‌های کاربردی و واقعیات عینی حیات بشری نشان نمی‌دهند. اما در این میان به نظر می‌رسد که دیدگاه برجسته‌‌ای از امامیه نخستین - مبتنی بر آموزه‌‌های اهل بیت علیهم السلام- مبنی بر این‌که آدمی دارای حقیقتی ترکیبی، آن هم ترکیب حقیقی و نه امتزاجی است که شامل هم جسم و هم روح می‌شود (هرچند حیات اصلی از آن روح است)، می‌تواند به‌عنوان نظریه‌‌ای جامع‌‌تر تحلیل و بررسی شود. این نوشتار تلاش می‌کند به تحلیل دقیقی از تبیین هشام بن حکم (۱۷۹ق/۶۲۱م) متکلم و نظریه‌پرداز امامی مذهب از ‌مسئله حقیقت انسان که به نظر می‌رسد همان ایده اساسی متکلمان امامیه در عصر حضور است بپردازد؛ دیدگاهی که پس از حدود یک قرن در تعامل عمیق امامیه با معتزله کم‌کم به حاشیه رانده شد.

به دلیل مشکلاتی که دیدگاه روح‌انگارانه و یا جسم‌انگارانه محض در باب حقیقت انسان در