به راستی مجموعه مناظرات پیش‌گفته کافی است تا نشان دهد که کلام - به معنای تاریخی‌اش، یعنی دفاع از آموزه‌های دینی -‌ میان اصحاب امامیه در کوفه وجود داشته است؛ اما شواهد تاریخی دیگری در دست داریم که نشان می‌دهند پاره‌ای از اصحاب با آن‌که در صورت ضرورت در میدان دفاع از اندیشه‌ها و باور‌‌‌‌های امامیان ظاهر می‌شدند،^۱ ولی با کلام و متکلمان نیز سر سازگاری نداشتند و گاه ایشان را به‌دلیل ورود در کلام نقد می‌کردند.^۲ این دسته از اصحاب، بر پایه برخی روایات، معتقد بودند که رفتار و منش متکلمان مطابق با رفتار ائمه علیهم السلامنیست، حال آن‌که بسیاری از مناظرات متکلمان در پیشگاه و منظر امام معصوم انجام می‌شد و حتی روش بحث و مناظره ایشان از سوی ائمه علیهم السلام نقد و ارزیابی می‌شد.^۳ به نظر می‌رسد چرایی این موضع‌گیری اصحاب را باید در فرآیند دفاع پی‌گرفت. به راستی چه ویژگی یا رفتاری در فرآیند فعالیت‌های کلامی کوفیان وجود داشته که برخی اصحاب، اهلِ کلام را نقد می‌کردند و بر آنان خُرده می‌گرفتند؟ پاسخ این پرسش مستلزم خوانش دقیق دو جریان مهم معرفتی در فضای کوفه آن دوره است.

جریان‌های معرفتی و کلامی امامیه در مدرسه کوفه

امروزه محققان بر پایه بسیاری از شواهد تاریخی تردیدی در این مسئله ندارند که در کوفه سده دوم، دست‌کم دو جریان «معرفتی» رو در روی هم صف‌آرایی کرده‌اند؛ جریانی که با کلام و متکلمان درگیر است و روی خوش به این رفتار نشان نمی‌دهد و جریانی که در مقابل این دیدگاه نسبت به فعالیت‌های کلامی اهتمام دارد. جریان اخیر که از آنان با نام و نشان «متکلمانِ نظریه‌پرداز» یا «متکلمانِ محدّث» یاد کرده‌ایم به معنای تاریخی و خاص کلمه و در همان دوره به تکلّم شهرت داشتند؛ اما جریان دیگر که با عنوان «متکلمانِ متن محور» یا «محدثانِ متکلم» از آنها نام می‌بریم، اگرچه در آن دوره به کلام شهره نبوده‌اند، اما به معنای واقعی و امروزینِ کلام، رفتاری کاملاً متکلمانه دارند.

البته، نباید از نظر دور داشت که گرایشی هم میان برخی اصحاب کوفه وجود داشت که مانند

فقه به معنای فهم و تلقی صحیح معارف دینی، نقطه مشترکِ تمامِ گروه‌های معرفتی امامیه در کوفه بود. چه گروه‌هایی که با کلام مخالف بودند و چه آنها که با جدیّت تمام در فعالیت‌های کلامی حضور داشتند، در نقطه فهم و دریافت معارف، اختلافی نداشتند. از همین‌رو، بسیاری از متکلمان این دوره با واژه فقیه نیز شناسانده شده‌اند؛^۱ اما فهم معارف اهل بیت علیهم السلامتمام دغدغه اندیشمندان امامی را در کوفه تشکیل نمی‌داد. به هرحال، کوفه به لحاظ فرهنگی شهری بود که امامیه به ناچار با جریان‌های گونه‌گونِ درونی و بیرونی مراوده داشت. مجموعه مخاطبان در مناظرات نقل شده از این دوره به خوبی نشان می‌دهد که اندیشمندان کوفی، از سویی با ‌‌‌گرایش‌های مختلفِ درونی همانند غالیان یا مُقصّره و از سویی با جریان‌ پُرنفوذِ اهل‌حدیث و اندیشه‌‌‌های عقل‌گرایانه معتزله روبه‌رو بود‌ه‌اند. باور‌های ادیان گوناگون چون صابئیان و یا زندیقان و... نیز نه به اندازه جریان‌های پیشین، اما آن قدر مطرح بود که برای اندیشمندان این سامان دردسر پاسخ‌گویی را به ارمغان آورد. مجموعه مناظرات ثبت شده از این دوران به خوبی این تنوع را نشان می‌دهد.^۲ طبیعی بود که این فضای ارتباطی و تعاملی، پرسش‌های جدی‌ای پیش روی اندیشمندان امامیه نهد و در رویارویی با اندیشه‌های رقیب، پاسخ‌های درخور مطالبه کند. این پرسش‌ها نه تنها از سوی جریان‌های مخالف، بلکه حتی از جانب امامیان نیز مطرح بود. شواهد متعددی از پرسش‌گری اصحاب در مسائل اعتقادی نقل شده است که نشان می‌دهد میان خود امامیه نیز پرسش‌های جدّی در تحلیل اعتقادات وجود داشته است.^۳

در ادامه نشان خواهیم داد که گروه بزرگی از راویان و اندیشمندان کوفه در پاسخ به این نیازِ درونی و بیرونی جامعه فکری امامیه، به بازاندیشی و بازتولیدِ معارف فکر می‌کردند و حتی برخی آنان در مقام پاسخ‌گویی به اندیشه‌های بیرونی و دفاع از آموزه‌های دینی بر‌می‌آمدند. دفاع از آموزه‌های اعتقادی به عنوان شاخص متکلمان آن دوره بیشترین چهره خود را در بحث و جدال و در قالب مجالس مناظره نشان می‌داد. نیم نگاهی به کتاب مواقف الشیعه که نویسنده آن تلاش کرده تا مناظره‌های اصحاب امامیه را گردآوری کند، به خوبی نشان می‌دهد که متکلمانِ از اصحاب تا چه اندازه به این مهم اهتمام داشتند.^۴