نیست. غیر ذات نبودن صفات فعلی در نظر هشام به این معناست که صفات فعلی خداوند با ذات نسبتی دارد، اما این نسبت به معنای عینیت و غیریت صفات فعلی با ذات نیست.

گفته شده هشام با این عقیده که «این صفت علم (که در لسان روایات و اصحاب به آن صفت فعل می‌گویند) نمی‌تواند حادث یا قدیم باشد»^۱ از ‌مسئله حدوث علم بیرون می‌رود. البته، نظریه «لاهی هو ولا هی غیره» هشام درباره تمام صفات فعلی خداوند است و به علم اختصاص ندارد. بر اساس گزارش‌های رسیده از هشام، او درباره علم،^۲ اراده،^۳ قدرت، حیات،^۴ خلق،^۵ بقا و فنا^۶ معتقد بود آنها نه عین عالِم، مرید، قادر، حی، مخلوق، باقی و فانی‌اند و نه غیرآنها و نه بعض آنها. در روایات نیز مخلوق نبودن صفاتی چون علم و قدرت به هشام نسبت داده شده است. حسن بن عبدالرحمن نقل کرده است که به امام موسی بن جعفر علیه السلامگفتم‌‌: هشام بن حکم گمان می‌کند خداوند جسم، چیزی مثل او نیست، عالم، سمیع، بصیر، قادر، متکلم و ناطق است و کلام، قدرت و علم، جاری مجرای واحدند و هیچ‌یک از اینها مخلوق نیستند‌ و حضرت فرمود‌: ‌«... هرچیزی غیر از خداوند مخلوق است».^۷

به نظر می‌رسد قاعده و تعبیر «لاهی الله ولا غیره» به این معناست که صفات فعلی خداوند متباین با خداوند نیستند. بر پایه این سخن، صفات فعلی خداوند، ضمن این‌که عین ذات او نیستند جدا و بریده از او هم نیستند. این سخن هشام دقیقاً نقطه تمایز او با دیدگاه مؤمن طاق و زراره است‌؛ زیرا از منظر زراره و مؤمن طاق صفات خدا فعل خداست و فعل خداوند مخلوق اوست‌ و هر آنچه مخلوق باشد، متباین با ذات خداوند است. تعبیر‌«إِنَ‏ اللَّهَ‏ خِلْوٌ مِنْ‏ خَلْقِهِ وَخَلْقَهُ خِلْوٌ مِنْهُ»^۸ که راوی آن زراره است دقیقاً به همین نکته اشاره دارد. به نظر می‌رسد در روایات اهل بیت علیهم السلامدلیلی بر نظریه صفات خدا ‌«لاهی هو ولا هی غیره» وجود ندارد وحتی در روایات

اما از منظر اصحاب ملل و نحل هشام منکر اثبات هر گونه صفت برای ذات و منکر عینیت ذات و صفات است. این سخن درباره علم به‌صراحت از او گزارش شده است. اشعری در دو جا^۱ به نقل از بلخی از هشام نقل کرده است که محال است خداوند بنفسه^۲ عالم به اشیاء باشد، بلکه او به‌واسطه علمی به آنها عالم است. این تعبیر «عالم بودن به‌واسطه علمی» در گزارش‌های شهرستانی^۳ و بغدادی^۴ نیز آمده است. ابن حزم نیز ادعا دارد که هشام علم الاهی را غیر خدا می‌داند.^۵

هشام برای این عقیده خود که محال است خداوند از قبل علم به اشیاء داشته باشد به طرح دو استدلال می‌پردازد. استدلال نخست این است که با توجه به این‌که عالِم بدون معلوم معنا ندارد، لازمه اعتقاد به علم پیشین الاهی این است که بگوییم معلومات از ازل وجود داشته‌اند، استدلال دوم او نیز به فعل اختیاری انسان باز می‌گردد؛ اگر قائل به علم پیشین باشیم امتحان و اختبار و در نتیجه ثواب و عقاب بی‌معنا خواهد بود.^۶ عدم درک صحیح تفاوت علم ذاتی و علم فعلی از سوی اشعری سبب شده که او تصور کند که هشام منکر علم ذاتی خداوند بوده است. روایاتی که از هشام درباره علم ذاتی (علم بلامعلوم) خداوند نقل شده‌اند، بهترین گواه بر نادرستی این ادعا هستند. به کار رفتن تعابیری همچون‌‌: «لَمْ‏ یزَلْ‏ یعْلَمُ‏ فَخَلَقَ»‏،^۷ یا تعبیر‌ «کانَ‏ فِی‏ عِلْمِهِ‏ قَبْلَ‏ خَلْقِهِ إِیاهُمْ أَنَّ قَوْماً مِنْهُمْ یصِیرُونَ إِلَى عَذَابِهِ بِأَعْمَالِهِمُ الرَّدِیة»^۸ می‌تواند نشانه اعتقاد هشام به علم ذاتی خداوند باشد.

نکته دیگر این‌که از نظر هشام علم خدا به نفس اشیاء به صفت خدا و نه به ذات او برمی‌گردد؛ «انه یعلمها بعلم وان العلم صفة له».^۹ این علمی که گفته می‌شود در مقام فعل است، عین ذات، بعض ذات و غیر ذات نیست.^۱۰ از سویی عین ذات نیست و از سوی دیگر غیر ذات