نشانه‌ای غیر خداست و بین خداوند و اسماء و صفاتش جدایی کامل برقرار است و این سخن امام علی علیه السلام که «لِشَهَادَةِ كُلِ‏ صِفَةٍ أَنَّهَا غَیرُ الْمَوْصُوفِ وَشَهَادَةِ الْمَوْصُوفِ أَنَّهُ غَیرُ الصِّفَة‌‌»^۱ روشنگر همین نکته است.

به هر روی، منظور از علم ذاتی این نیست که یک صفت بنام ‌«علم» درون ذات اثبات شود. این‌که اهل بیت علیهم السلامصفت و اسم را به معنای واحد به‌کار می‌بردند و می‌فرمودند‌‌: ‌«فاسماءه تعبیر»^۲ پایه‌هایی دارد که یک پایه آن این است که گفته شود به لحاظ وجود‌‌‌شناختی ذات الاهی صفت ندارد. حال که ثابت شد ذات خداوند عاری از هرگونه اسم و صفتی است، اکنون این سؤال مطرح می‌شود که اگر خداوند صفت ندارد از ذات او چگونه تعبیر کنیم؟ مطابق سخنان معصومین علیهم السلامدر دقیق‌‌ترین معانی، علم (ذاتی) بلامعلوم به معنای نفی جهل است.

شاهد این مطلب، سخن امام رضا علیه السلام است که فرمودند‌‌:

۰.انّما تسمّی الله بالعالم لغیر علم حادث علم به الأشیاء... و انّما سمی الله عالماً لأنّه لا یجهل شیئاً، فقد جمع الخالق والمخلوق اسم العلم واختلف المعنی علی ما رأیت.^۳

در این روایت به این ‌مسئله اشاره شده که بر خلاف آفریدگان که به دلیل حدوث علم در آنها «عالم» نامیده می‌شوند، خداوند به دلیل علم غیرحادث (علم بلامعلوم) عالم نامیده می‌شود، خداوند عالم است چون هیچ‌چیز بر او پوشیده نیست.

در روایت دیگری امام رضا علیه السلام در یکی از مجالس مناظره خود که با عمران صابی بوده در موضوع علم بلامعلوم جملاتی دارند‌‌: «اللَّهَ الْمُبْدِئَ الْوَاحِدَ الْكَائِنَ الْأَوَّلَ لَمْ یزَلْ وَاحِداً لَا شَی‏ءَ مَعَهُ فَرْداً لَا ثَانِی مَعَهُ لَا مَعْلُوماً وَلَا مَجْهُولا...».^۴ در این فقره تعبیر «لامعلوم ولامجهول» صفت «شئ»^۵ است؛ یعنی نه شئ معلومی با او هست و نه شئ مجهولی. تعبیر لامعلوم ولا مجهول به

مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یكُنْ شَیئاً مَذْكُوراً»^۱ پرسیدم مراد از ‌«لَمْ یكُنْ شَیئاً مَذْكُوراً» چیست؟ حضرت فرمودند‌‌: یعنی زمانی بر انسان گذشته که شیئیت داشته ولی مذکور نبوده است. گفتم مراد خداوند از‌ «أَوَ لا یذْكُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ‏ یک شَیئاً» چیست؟ حضرت فرمود‌‌: یعنی انسان را خلق کردیم در حالی ‌که نه در کتاب بود و نه در علم.^۲

دو مرتبه و دو مرحله در آیه بیان شده است. در یک مرتبه انسان هیچ ‌چیز نیست و امام در توضیح آیه در مقام بیان علمی است که پیش از کتاب یا تقدیر (علم بلامعلوم) نزد خدا بوده است. مرتبه دوم این است که انسان از کَتمِ عدم خارج می‌شود و به مقام کتاب و علم و تقدیر می‌رسد که شئ است ولی شئ مذکور نیست، یعنی وجود خارجی پیدا نکرده، اما وجود علمی دارد‌‌ و به بیان دیگر، در علم فعلی خداوند انسان موجود شده است. در روایات به این مرتبه علمی، «خلق تقدیری» نیز گفته می‌شود.

بدین ترتیب می‌توان گفت بحث زراره درباره حدوث علم فعلی است، یعنی همان چیزی که در این روایت آمده است. در جایی که انسان شئ نبوده (لم یکن شیئاً) خداوند علم بلامعلوم دارد و وقتی‌که شئ می‌شود، ولی مذکور نیست، یعنی زمانی که در مقام تقدیر و کتاب قرار می‌گیرد، خداوند به آن علم فعلی دارد.

نکته دقیق و مهم این است که اعتقاد به علم ذاتی (علم بلامعلوم) مستلزم اثبات صفت برای ذات نیست تا بتوان زراره را در زمره صفاتیه به‌حساب آورد‌؛ زیرا علم بلامعلوم (علم ذاتی) اسم و صفت‌ نیست.

اسم و صفت در قاموس روایات به معنای علامت^۳ و نشانه است. اسم یعنی نشانه و هر