زراره شده است.

در احادیث ائمه علیهم السلامسخن از دو علم به میان آمده است‌‌: یکی علم ذاتی و دیگری علم مخلوق. برای نمونه، ابوبصیر از امام صادق علیه السلام چنین نقل کرده‌‌:

«إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَینِ عِلْمٌ‏ مَكْنُونٌ‏ مَخْزُونٌ لَا یعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ یكُونُ الْبَدَاءُ وَعِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَرُسُلَهُ وَأَنْبِیاءَهُ وَنَحْنُ نَعْلَمُهُ‌»؛^۱ علم مکنون مخزون همان علم ذاتی پروردگار است که آن را جز خودش نمی‌داند‌‌ و بداء خداوند ریشه در همین علم ذاتی دارد و علم دیگر که خدا آن را خلق نموده و پیامبران و فرشتگان را از آن آگاه کرده است.

میان این دو علم هیچ اشتراکی وجود ندارد؛ زیرا اولی غیر مخلوق و دومی مخلوق است. مقصود از علم ذاتی این است که ذات پروردگار نسبت به هیچ‌چیز جاهل نیست.^۲ این علم ذاتی نسبت به بود و نبود اشیاء هم تفاوتی نمی‌کند؛ اما علم مخلوق خداوند همان وجود علمی مخلوقات پیش از خلقت آنهاست. به این علم مخلوقی، «علم فعلی» نیز اطلاق می‌شود. برای روشن‌ شدن علم فعلی توجه به برخی روایات لازم است برای نمونه، از امام کاظم علیه السلام نقل شده که فرمودند‌‌: «لَایكُونُ شَی‏ءٌ إِلَّا مَاشَاء اللَّهُ‏ وَأَرَادَ وقَدَّر وقَضَى‌‌».^۳ از این حدیث برمی‌آید که هرچه در عالم موجود می‌شود، مسبوق به چهار مرحله مشیت، اراده، تقدیر و قضاست. این چهار مرحله نام‌هایی برای افعال و مخلوقات الهی‌اند که پیش از تحقق هر مخلوقی، موجود می‌شوند‌‌، اما این‌که چرا به این چهار مرحله «علم فعلی» گفته می‌شود با تعریف مشیت و اراده این اصطلاح روشن‌‌تر می‌شود. در روایات معانی مختلفی برای مشیت ذکر شده است. در یکی از دعاهایی که به پیامبر صلی الله علیه و الهدر معراج تعلیم داده شده، چنین آمده‌‌: «لا شیء الا ماشاء الله فی علمه».^۴ یعنی هر چیزی که خلق می‌شود، پیش از این در علم خداوند مورد مشیت او قرار گرفته است. علم خدا در اینجا مخلوق اوست. این علم غیر از علم ذاتی است که هیچ‌گونه تعیّنی نمی‌پذیرد. مشیت مخلوق خداست و امر مخلوق در ذات خداوند راه ندارد. پس مراد از «علمه» علم مخلوق

کوفه)، از محورهای اصلی بحث و اختلاف‌نظر بوده تا جایی که این اختلاف‌ها در روایات شیعه بازتاب پیدا کرده‌اند. این اختلاف‌ها ریشه در نکات بسیار دقیق معرفتی دارند که از سوی ائمه علیهم السلاممطرح می‌شدند و وقتی به دست اصحاب ائمه علیهم السلاممی‌رسیدند، در مقام نظریه‌پردازی و تحلیل این اختلاف‌نظرها پدیدار می‌شد.^۱

با توجه به شواهدی که در روایات وجود دارد، به‌یقین می‌توان گفت که اختلاف بر سر علم و جهل خداوند نبوده، بلکه بحث در این بوده که اطلاق واژه علم نسبت به خداوند‌ از چه زمانی ممکن است؟ در کافی دو روایت به‌روشنی به نقل این اختلافات می‌پردازد. برای نمونه، در روایتی جعفر بن محمد بن حمزه می‌گوید: به امام علیه السلام نامه نوشتم (به جهت تقیه اسم امام را ذکر نمی‌کند) از او سؤال کردم که دوستان شما در کوفه در باب علم الاهی اختلاف دارند. برخی از آنها بر این باورند که خداوند حتی پیش از فعل اشیاء هم عالِم بوده است‌‌ و گروهی دیگر معتقدند که نمی‌توان خدا را دارای علم ازلی دانست؛ (استدلال گروه دوم این است) چون «یعلم» به معنای «یفعل» است در صورت اثبات علم پیش از اشیاء برای خداوند، لازم می‌آید که خداوند از اَزَل با فعلی همراه باشد.... حضرت در جواب فرمودند‌‌: «لم یزل الله عالماً تبارک وتعالی».^۲

در روایتی دیگر فضیل بن سکره می‌گوید به امام علیه السلام عرض کردم، آیا خداوند متعال پیش از این‌که خلق را خلق کند در زمانی که در وحدانیت است، علم دارد یا نه؟ در ادامه فضیل می‌گوید به امام گفتم دوستان شما در این بحث اختلاف کرده‌اند و برخی معتقدند خداوند پیش از این‌که خلق بکند، عِلم دارد و گروهی نیز معتقدند ما نمی‌توانیم به علم ازلی خداوند معتقد بشویم؛ زیرا معنای یَعلم (دانستن خدا) یَفعل است، او امروز می‌داند که پیش از فعل اشیاء (خلق اشیاء) غیر خودش چیزی نبوده است، پس اگر بگوییم خداوند از ازل عالم به لاغیریت خود است، لازمه‌‌اش این است که غیری همراه او باشد و او آن غیر را نفی کند. امام در جواب فرمودند‌‌: «ما زال الله عالما تبارک وتعالی».^۳

حتی با وجود چنین اختلافی میان برخی از اصحاب نمی‌توان گفت که زراره در زمره کسانی است که خدا را تا پیش از خلق علم، جاهل می‌دانسته. عدم درک و تشخیص مِلل‌نگاران و مقالات‌نویسان نسبت به دو نوع علم ذاتی و مخلوقی خداوند سبب این برداشت ناصواب از قول