رابطه ذات و صفات الاهی از منظر اصحاب امامیه

عبدالهادی اعتصامی^۱

مقدمه

‌مسئله صفات خداوند و کیفیت اتصاف ذات پروردگار به این اوصاف و ارتباط آن با توحید حقیقی، از مباحث کهن و بنیادین در تاریخ عقاید و اندیشه اسلامی است. بحث و مناقشه در باب اتصاف ذات به صفات از نخستین پرسش‌های اعتقادی بود که همواره معرکه آراء اصناف مختلف اندیشمندان اسلامی بوده است. موضوع صفات خداوند در علم کلام از دو جنبه وجودشناختی و معناشناختی بحث و بررسی شده است. جنبه وجودشناختی صفات با این مطلب سر و کار دارد که آیا صفات خداوند، حقیقتی متمایز از ذات الاهی دارند یا عین ذات اوست؟ آیا صفات الاهی ازلی هستند یا خود مخلوق ذات‌اند؟ رابطه ذات الاهی با افعال الاهی چگونه است؟ آیا همه اسماء‌ و صفات در عرض یک‌دیگر مطرح‌اند یا در طول هم قرار می‌گیرند و... . وجودشناسی صفات همواره در مناظره‌های بین ادیان و مذاهب محور مناقشه‌های کلامی بوده است‌‌، اما در مباحث معناشناسانه در باب صفات، این پرسش مطرح می‌شود که صفات الاهی را چگونه باید فهمید و صفات خداوند با صفات آفریدگان چه نسبتی دارند؟ ما چگونه و از چه راهی به معانی اسماء الاهی پی می‌بریم؟ آیا با حذف ویژگی‌های مادی و انسانی از مفاهیمی چون حیات، قدرت و علم در عمل معنای مشخص و محصلی برای «حی»، «قادر» و «عالم» بر جای