تجسیم به این دلیل که مبانی دیدگاه خود را از برخی منابع دیگر مانند دیصانیه به دست آورده است، به بیدینی متهم شد۱ و زراره به دلیل طرح نظریه استطاعت مورد لعن و نفرین قرار گرفته است.۲
در عرصه دفاع از اندیشهها و معارف کلامی و مجادله با همکیشان و غیرهمکیشان نیز میتوان به شواهدی بر مخالفت محدث-متکلمان دست یافت. از سویی محدث-متکلمان چون هدایت را فعل خداوند میدانستند، هدایت غیرشیعیان به تشیع را وظیفه خود نمیدانستند و به همین دلیل انگیزهای برای جدال و مناظره با مخالفان نداشتند.۳
برای مثال، ابن مسکان نقل کرده است که امام صادق علیه السلام به ثابت بن سعید فرمودهاند که با مردم کاری نداشته باشد و آنان را به تشیع دعوت نکند.۴ از سوی دیگر محدث-متکلمان جدال و مراء را از رذایل اخلاقی میدانستند؛ برای مثال، عبدالله بن سنان از محدثان بزرگ امامیه در
1.. ابن داوود از برقی دربارۀ هشام چنین نقل کرده است: «فی كتاب سعد أنه كان من غلمان أبی شاكر الزندیق و هو جسمی ردیء» (حلی، رجال، ص۳۶۸). همچنین، کشی گزارشی مشابه نقل کرده است: «عَلِی بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ، عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ، عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: ذَكَرَ الرِّضَا علیه السلام الْعَبَّاسِی، فَقَالَ هُوَ مِنْ غِلْمَانِ أَبِی الْحَارِثِ یعْنِی یونُسَ بْنَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، وَ أَبُو الْحَارِثِ مِنْ غِلْمَانِ هِشَامٍ وَ هِشَامٌ مِنْ غِلْمَانِ أَبِی شَاكِرٍ، وَ أَبُو شَاكِرٍ زِنْدِیقٌ» (شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۲۷۸).
2.. حَدَّثَنِی أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ قُولَوَیهِ، قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی الْقَاسِمِ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْمَعْرُوفُ بِمَاجِیلَوَیهِ، عَنْ زِیادِ بْنِ أَبِی الْحَلَّالِ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ زُرَارَةَ رَوَى عَنْكَ فِی الِاسْتِطَاعَةِ شَیئاً فَقَبِلْنَا مِنْهُ وَصَدَّقْنَاهُ وَقَدْ أَحْبَبْتُ أَنْ أَعْرِضَهُ عَلَیكَ! فَقَالَ هَاتِهِ! قُلْتُ فَزَعَمَ أَنَّهُ سَأَلَكَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَ وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا، فَقُلْتَ مَنْ مَلَكَ زَاداً وَرَاحِلَةً، فَقَالَ كُلُّ مَنْ مَلَكَ زَاداً وَرَاحِلَةً فَهُوَ مُسْتَطِیعٌ لِلْحَجِّ وَإِنْ لَمْ یحُجَّ فَقُلْتُ نَعَمْ. فَقَالَ لَیسَ هَكَذَا سَأَلَنِی وَلَا هَكَذَا قُلْتُ، كَذَبَ عَلَی وَاللَّهِ كَذَبَ عَلَی وَاللَّهِ، لَعَنَ اللَّهُ زُرَارَةَ لَعَنَ اللَّهُ زُرَارَةَ، لَعَنَ اللَّهُ زُرَارَةَ، إِنَّمَا قَالَ لِی مَنْ كَانَ لَهُ زَادٌ وَرَاحِلَةٌ فَهُوَ مُسْتَطِیعٌ لِلْحَجِّ قُلْتُ وَ قَدْ وَجَبَ عَلَیهِ، قَالَ فَمُسْتَطِیعٌ هُوَ، فَقُلْتُ لَا حَتَّى یؤْذَنَ لَهُ، قُلْتُ فَأُخْبِرُ زُرَارَةَ بِذَلِكَ، قَالَ نَعَمْ. قَالَ زِیادٌ فَقَدِمْتُ الْكُوفَةَ فَلَقِیتُ زُرَارَةَ فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَ سَكَتُّ عَنْ لَعْنِهِ، فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ قَدْ أَعْطَانِی الِاسْتِطَاعَةَ مِنْ حَیثُ لَا یعْلَمُ، وَ صَاحِبُكُمْ هَذَا لَیسَ لَهُ بَصِیرَةٌ بِكَلَامِ الرِّجَالِ (شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۷).
3.. کلینی بابی از روایات مرتبط با این بحث آورده است (کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۵-۱۶۶).
4.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۵.