را چنین برشمرده است: ۱) علم به اصول ادله مانند علم به احوال اجسام مانند حرکت، سکون، اجتماع و افتراق؛ ۲) اموری که علم به اصول مذکور بدون آنها ممکن نیست؛ مانند علم به عادات موجود در عالم مانند طلوع خورشید از سمت مشرق و غروب آن از سمت مغرب؛ ۳) اموری که تحقق غرض الهی در گرو آنهاست؛ مانند جهات مدح و ذم، جهات خوف و ضرر و....^۱

تعریف سید مرتضی کاملاً با آنچه اغلب معتزله مطرح کرده‌اند، هماهنگ و با تعریف شیخ مفید مخالف است. قاضی عبدالجبار در فصلی با عنوان «مائیة العقل» به این بحث پرداخته و نظراتش کاملاً‌ با آنچه سید مرتضی گفته یکسان است.^۲ پس از سید مرتضی اغلب شاگردان او دیدگاه‌هایش را بر شیخ مفید ترجیح دادند؛ برای مثال، ابوالصلاح حلبی و شیخ طوسی، دو عالم بزرگ مدرسه کلامی بغداد، کاملاً در این بحث با سید مرتضی هم‌نظراند.^۳ تنها مورد استثناء ابوالفتح کراجکی است که همان‌طور که گفتیم جانب شیخ مفید را گرفته است.

البته، به سید مرتضی تعاریف دیگری نیز در کتاب الحدود والحقایق نسبت داده شده است:

۱. نیرویی در قلب که انسان‌ها به وسیله آن قوه تمییز پیدا می‌کنند؛^۴

۲. برخی از علوم ضروری که به وسیله آنها اکتساب علوم دیگر ممکن خواهد شد؛^۵

۳. علم به امور واجب و محال؛^۶

۴. غریزه‌ای که در صورت سلامت ابزارش علوم کلی بدیهی را می‌فهمد.^۷

در این کتاب، تعریف نخست اصل و دیگر تعاریف با عبارت «قیل» اضافه شده‌اند. با توجه به این که انتساب کتاب الحدود والحقایق به سید مرتضی مشکوک است،^۸ می‌توان این ادعا را مطرح کرد که تعریف اصلی سید مرتضی همان تعریف پیشین است. گذشته از این، از چهار تعریف که در

قاضی عبدالجبار معتزلی به پیروی از ابوهاشم، در حالی که عقل را مجموعه علوم ضروری می‌داند، به تعاریف دیگر مانند جوهر، آلت، حاسه و قوه نیز اشاره کرده و به ردّ آنها پرداخته است.^۱ مخالفان معتزله (اکثر زیدیه، شیخ مفید و کراجکی) معتقد بودند که اگر عقل علوم ضروری باشد، لازمه‌اش آن است که انسان در حال اندیشیدن درباره مسئله‌ای، به این دلیل که به برخی آن علوم ضروری (غیرمرتبط با موضوع تفکرش) توجه ندارد، عاقل نباشد.^۲ آنان همچنین در پاسخ به این پرسش که اگر عقل همان علوم ضروری نباشد، ممکن خواهد بود که کسی عاقل باشد، ولی علوم ضروری نزد وی حاضر نباشد یا به مجموعه علوم ضروری عالم باشد، ولی عاقل نباشد، چنین پاسخ می‌دهند که در صورتی که کسی به علوم ضروریه آگاه باشد، قطعاً عاقل خواهد بود؛ زیرا آگاهی به علوم ضروری نوعی ادراک است و این ادراک بدون ابزارِ آن که همان عقل است، ممکن نخواهد بود. همچنین اگر کسی عاقل باشد، ممکن است به علوم ضروری آگاه باشد یا نباشد؛ مانند کسی که شنوا یا بیناست و ممکن است از برخی شنیدنی‌ها و دیدنی‌ها آگاه باشد یا نباشد.^۳ در اندیشه این گروه عقل انسان بسان نیروی جسمانی او که رشد می‌کند و به بلوغ می‌رسد، روز به روز رشد می‌کند و در هنگام بلوغ به شرایط لازم می‌رسد. با این بیان به اشکالی که معتزله پیش از این درباره تکلیف بمالایطاق مطرح می‌کردند، پاسخ داده می‌شد.^۴

این دیدگاه تا اندازه‌ای به اندیشه هشام بن حکم نزدیک است. هرچند تمایزهایی در شیوه تبیین ارتباط عقل و انسان در دیدگاه هشام با مفید و همچنین کراجکی وجود دارد، ولی این دو نظریه در نفی وجود استقلالی عقل و همچنین در انسانی دانستن آن یکسان هستند.

سید مرتضی که تمایل بیشتری به اندیشه‌های معتزلی دارد، برخلاف استاد خود عقل را مجموعه‌ای از علوم ضروری می‌داند. سید مرتضی درباره این که چه دانش‌هایی در این مجموعه قرار دارند، دو ویژگی بیان کرده است: ۱) کسب معارفی که بر عهده انسان گذاشته شده است (مانند نظر و استدلال برای معرفت اللّه)، در گرو آن دانش‌ها باشد؛ ۲) انجام افعال و تکالیف دینی بدون این علوم ممکن نباشد (درک حسن و قبح افعال).^۵ وی پس از بیان دو ویژگی‌، این علوم