شیوه و گستره رویارویی اصحاب و رفتار آنان در این اقدام، یکسان نبوده و بدین‌سان جریان‌های مختلفی میان کوفیان به وجود آورده است.

بر این اساس، تاریخ کلام امامیه مدرسه‌ای در روش و محتوا در کوفه دارد که پیش از بغداد، فعالیت‌های کاملاً کلامی دارد. نقطه قوت این فرضیه در مقابل دیدگاه نخست آن است که گزارش‌های مخالف خود که عمدتاً مورد استناد فرضیه نخست بود را تحلیل کرده و درون خود جای می‌دهد. افزون بر این، اثبات فرضیه اخیر به راستی هر دو دسته اشکالات پیش‌گفته را به چالش می‌کشد و از همین‌رو بازشناسی و واکاوی مدرسه کوفه را ضرورتی دوچندان می‌بخشد.

اما تقابل این دو تصویر از کوفه سده دوم، آن‌گاه خود را بهتر می‌نُمایاند که دو مفهوم «مدرسه» و «جریان» به خوبی تبیین شوند.

اصطلاح «مدرسه» گاه میان عرب زبانان معاصر در معنای یک جریان فکری خاص به کار گرفته شده که وابستگان آن مبانی و مواضع مشترک‌ دارند.^۱ این معنا در زبان فارسی با واژه «مکتب» یا «مذهب» شناسانده می‌شود؛ اما همین واژه، معنای عام‌تری در زبان عربی دارد که امروزه در فارسی نیز رواج بیشتری داشته و در این مقاله نیز همان معنا اراده شده است. در معنای اخیر، مدرسه به مجموعه‌ای از عالمان و دانشمندان در یک رشته علمی معین اطلاق می‌شود که در تعامل با یک‌دیگر و بر محور یک محیط جغرافیایی محدود، به تولید محصولات نوین علمی دست می‌زنند.^۲ عمومیت معنای دوم «مدرسه» از آن‌روست که‌ چه‌بسا در یک مدرسه، با بیش از یک جریان علمی روبه‌رو باشیم، حال آن‌که معنای نخست از مدرسه هم‌معنا و معادلِ «جریان» تلقی می‌شد. تولید محصولات علمی و رونق بحث و مبادلات فرهنگی از دیگر مشخصه‌های مفهوم مدرسه در این اصطلاح است.

«جریان» نیز به گروهی اطلاق می‌شود که ‌‌‌گرایش‌هاىِ فکریِ همگون یا یکسان دارند و نسبت به یک‌دیگر احساس وابستگى کرده و شبکه‌‌‌هایی ارتباطی‌ شکل می‌‌‌دهند. جریان‌‌‌ها را عموماً افرادی به عنوان هسته مرکزی هدایت کرده و اعضای جدید را بدان متصل می‌‌‌نمایند. این گروه‌ها می‌کوشند تا نظامی از اعتقادات، ارزش‌‌‌ها، شیوه‌‌‌هاى رفتار و گونه‌‌‌های زندگى به دست دهند که هر‌‌‌چند از فرهنگ جامعه مولّد آن متمایز، ولى با آن مرتبط است.^۳

آثار محققانی چون مدرسی طباطبایی، امیرمعزی و کدیور یا دیگرانی چون مادلونگ، مکدرموت، اشمیتگه، ولفسون، نیومن و... هر کدام بخشی از این مشکلات را به خواننده القا می‌کنند.

به نظر می‌رسد مهم‌ترین خاستگاه و بستر طرح چنین مشکلاتی به تصویرِ نظریه‌پردازانِ این دست مطالعات از دوران حضور برمی‌گردد؛ دورانی که در نگاه ایشان عصر ایمان دانسته می‌شود و باورهای امامیان، صرفاً با تعبّد از معصوم و بدون تعقّل شکل می‌گیرند.^۱ این محققان، با استناد به برخی گزارش‌ها،^۲ بلندای اندیشه‌ورزی امامیان در کوفه را نادیده گرفته و یک تلقی نقل‌گرایانه از کوفه سده دوم به تصویر می‌کشند تا نشان دهند که کوفیان تنها از طریق منابع وحیانی به معتقدات خویش رو می‌کرده‌اند. کلامِ امامیه نیز در این تصویرسازیِ تاریخی، پس از دوران حضور و با ظهور اندیشمندانِ عقل‌گرایی چون نوبختیان، شیخ مفید و سید ‌مرتضی آغاز می‌شود. دیگر اندیشمندانِ پیشین امامیه در عصر حضور مثل هشام ‌بن حکم، زراره، هشام ‌بن سالم، ‌مؤمن الطاق و... نیز، شخصیت‌هایی منحصر و منفرد معرفی می‌شوند که هرچند فعالیت‌هایی در عرصه کلام داشته‌اند، اما به درستی نتوانسته‌اند نظامی برای کلام امامیه دست و پا کنند. این تصویرگری تاریخی را در آثار فان اس. و علی سامی النشار می‌توان یافت.^۳ در خوانش اینان از تاریخ کلام امامیه، هرچند شاهد یک یا چند جریان کلامی هستیم، اما جریان‌هایی که اصالت ندارند و بنیاد‌های فکری سامان‌دهندگان آن، چه بسا از بیرون متون دینی تأمین شده است.

در مقابل، اما فرضیه‌ای رقیب با پشتوانه انبوهی از شواهد‌گران بر این باور است که اندیشمندان کوفی در عین دریافت معارف از معصومین علیهم السلام، عقلانیت، تبیین، نقد و بررسی و ابرام اندیشه‌ها را به خوبی بر‌می‌تابند و از قضا رویکردی عقل‌گرایانه در اندیشه‌ورزی دارند. فرضیه اخیر بر آن است که در کوفه سده دوم، مجموعه‌ای پُرمایه از نظریه‌پردازی، تبیین و تحلیلِ عقلانی اعتقادات وجود دارد. در این الگو، اندیشمندان امامیه در کوفه کوشیده‌اند تا در سایه آموزه‌های وحیانی، فهمی عقلانی از درون‌مایه‌های معارف وحیانی به دست دهند و از آن در مقابل جریان‌های دیگر دفاع کنند. همین دیدگاه به این نکته نیز اشاره دارد که این اتفاق در پیشگاه و منظر امام معصوم علیه السلام رخ ‌داده و از سوی ایشان نیز هدایت می‌شده است. با این همه،