بلوغ پوشش آن برداشته شده و نوری در قلب انسان قرار می‌گیرد که به‌وسیله آن فرائض و سنت‌ها و خوب و بد را تشخیص می‌دهد.^۱ بنا به روایتی دیگر که یزید بن حسن^۲ از امام کاظم علیه السلامو ایشان با واسطه پدرانشان از پیامبر اکرم صلی الله علیه و الهنقل کرده‌اند، عقل از نوری مخزون و مکنون در علم الهی آفریده شده است^۳ در روایت دیگر سماعة بن مهران^۴ از امام صادق علیه السلامنقل کرده است که عقل نخستین موجود «روحانی» است که خداوند از نور خود آفریده است. این عقل همیشه پیرو دستورات الهی است و هیچ گاه از اوامر خداوند روی بر نمی‌گرداند.^۵

ارتباط این عقل فرامادی با انسان نیز جنبه‌های انسان‌شناسی عقل را در دیدگاه این گروه نشان خواهد داد. در دیدگاه این گروه خداوند عقل را که ماهیتی مستقل از انسان داشت، به انسان‌ها هدیه کرده و هر کس به میزانی از آن بهره‌مند می‌شود. در حدیثی که ابوهاشم جعفری از امام رضا علیه السلامنقل می‌کند، عقل هدیه‌ای الهی به انسان‌ها دانسته شده است.^۶ در عبارتی مشابه که سند آن به اصبغ بن نباته و از طریق او به امام علی علیه السلاممی‌رسد، عقل موجودی جدا از آدم بود که خداوند آن را به او عرضه کرد.^۷

بنا به دیدگاه حدیث‌گرایان امامیه بخش مهمی از عقل انسان اکتسابی نیست و تلاش انسان

حال او نیز کمتر به ماهیت و چیستی عقل پرداخته است و سخنان وی درباره دیدگاه مدرسه بغداد صرفاً کلی‌گویی است و به‌جزئیات دیدگاه دانشیان بغداد نپرداخته است.

بنابراین، در این مقاله به سیر تطور دیدگاه امامیان نخستین در بحث از ماهیت عقل خواهیم پرداخت. از همین‌رو، نخست به بررسی دیدگاه حدیث‌گرایان و متکلمان امامیه در مدرسه کوفه و چگونگی امتداد دیدگاه آنان در مدرسه قم و سپس به دیدگاه متکلمان امامیه در مدرسه بغداد خواهیم پرداخت.

۱. ماهیت عقل در اندیشه محدثان مدرسه کوفه

در گزارش‌های موجود از محدثان امامیه می‌توان به شواهدی دست یافت که بنا بر آنها عقل موجودی جدا از انسان و جوهری مستقل تصویر می‌شود. در روایت معروفی که از بسیاری از اصحاب امامیه نقل شده است، خداوند عقل را آفرید و به او گفت پیش بیا و عقل پیش رفت. سپس به او گفت برگرد و او برگشت. پس از آن خداوند خطاب به عقل چنین گفت: هیچ موجودی دوست‌داشتنی‌تر از تو نیافریدم.^۱ بنا به روایتی دیگر از اصبغ بن نباته از امام علی علیه السلامجبرئیل عقل، حیا و دین را به حضرت آدم علیه السلامعرضه کرد و از او خواست یکی را برگزیند و آدم «عقل» را برگزید. سپس جبرئیل به حیا و دین گفت بروند. ولی آن دو گفتند که موظفند همیشه همراه عقل باشند.^۲ در یکی دیگر از این روایات، عیسی بن جعفر علوی^۳ به‌واسطه پدرانش از امام علی علیه السلامنقل کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و الهخلقت عقل را از مَلَکی دانسته‌ است که تعداد سرهای آن به تعداد انسان‌هاست و صورت هر کدام از سرها تا زمانی که آن انسان‌ به بلوغ برسد، پوشیده است. زمان