تطوّر ماهیت عقل در امامیه نخستین؛ از مدرسه کوفه تا مدرسه بغداد
محمد جعفر رضایی۱
مقدمه
در قرآن و منابع مقدس اسلام، بارها بر ضرورت تعقل تأکید شده است. فهم و درک آیات تکوینی و تشریعی الهی بازبسته تعقل و به‌کارگیری عقل عنوان شده است. افزون بر این در کتب کلامی و فلسفی نیز بارها از عقل یاد شده و گاه از این اصطلاح برای ترجمه برخی مفاهیم فلسفی یونانی هم بهره گرفته شده است. سرانجام تنوع معانی عقل در ادبیات علمی چنان زیاد و گاه بی‌ارتباط با هم است که می‌توان این اصطلاح را مشترک لفظی میان چندین معنا دانست. به‌طور کلی می‌توان آنچه درباره وجودشناسی عقل در بین گروه‌های مختلف اسلامی بیان شده است را در قالب چند دیدگاه بیان کرد:
۱. برخی عقل را موجود و جوهری مستقل و مجزا از انسان دانسته‌اند. این مشابه آن چیزی است که در برخی روایات امامیه۲ و حتی اهل حدیث۳ و با تفاوت‌های مهمی در اندیشه فیلسوفان
1.عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث قم.
2.. در ادامه به این روایات اشاره خواهد شد.
3.. کتاب العقل داوود بن محبر(۲۰۶ق) نخستین منبع در اهل حدیث است که به روایات مرتبط با عقل پرداخته است. شباهت روایات این کتاب با روایات امامیه قابل توجه است. این کتاب که از سوی شاگرد وی حارث بن ابی اسامه در مسند‌ش نقل شده است با تکیه بر زوائد نورالدین هیثمی بازسازی شده است. پاکتچی در مقاله‌ای به بررسی محتوایی و رجالی این رساله پرداخته است. بنا به شواهدی که وی در مقاله‌اش ارائه کرده است، هیچ‌یک از عالمان بزرگ اهل سنت این کتاب را از نظر رجالی نپذیرفته‌اند. مقایسه محتوایی این رساله از سوی نویسنده با اندیشه‌های ایرانی و یونانی از نکات قابل توجه مقاله پاکتچی است (نک: پاکتچی، «کتاب العقل داوود بن محبر؛ کوششی در جهت تحلیل کتاب و بازسازی یک نظریه»، ص۱۵۳-۱۷۲. منابع بعدی اهل سنت نیز در این روایات وام‌دار داوود بن محبر بوده‌اند (برای مثال، نک: ابن ابی الدنیا، العقل و فضله؛ البیهقی، شعب الایمان، ج۴، ص۱۵۴-۱۷۳). برای نمونه‌ای از نقد جدّی این روایات نک: ابن جوزی، الموضوعات، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۷.
