تمایز میان دو موضوع یادشده و رفع شبهه درباره چگونگی استفاده اصحاب از استدلال و مباحث نظری و عقلی، سبب روشن‌‌‌تر شدن ابعاد معرفت اضطراری نیز می‌‌‌شود.

به طور خلاصه، آنچه در باب لزوم و انجام استدلال و تفکر عقلانی درباره معارف دینی - چه اثبات صانع و چه اثبات نبوت عامه و خاصه و وصایت ائمه هدی علیهم السلام - مطرح می‌‌‌شود، مشمول عنوان «اثبات» قرار می‌‌‌گیرد. اصحاب امامیه در کنار اعتقاد به معرفت اضطراری و مفاد و مؤلفه‌‌‌های اصلی آن، همواره از ابداع، تقریر و نقل استدلال‌‌‌های نظری در باب اثبات وجود خالق و محدِث نیز بهره می‌‌‌گرفتند.

در دیدگاه آنها، هدف اصلی اثبات صانع، دست‌یابی به دیدگاه صواب و میانه حدّین در منازعات علمی‌ -کلامی است. نتیجه مهم استدلال، اثبات اصل وجود صانع و خروج از حدّین در مباحث خداشناسی است. خروج از حدّین یعنی شناخت مرز انکار، تعطیل یا لاادری‌‌‌گری و پرهیز از هرگونه تشبیه، هم‌سان‌‌‌انگاری و تشارک‌‌‌طلبی میان خالق و مخلوق؛ این دو مرز جدّی همواره در مباحث و مسائل مختلف کلامی همچون اسما و صفات، معنای توحید و... مراعات می‌‌‌شود.

افزون بر این، بحث از «اثبات» می‌‌‌تواند به‌عنوان اتمام حجت یا حجت ثانویه در مقابلِ برخی از انسان‌‌‌ها قلمداد شود. همچنین «اثبات» می‌‌‌تواند حداکثر یکی از اسباب و مصادیق تذکر باشد که در گروهی از انسان‌‌‌ها مانند اهل نظر و استدلال نقش‌‌‌آفرینی می‌‌‌کند. با این سخن می‌‌‌توان تفاوت میان معرفت و اثبات را این‌گونه بیان کرد:

الف) معرفت امری بی‌‌‌واسطه است؛ بدان معنا که آگاهی نسبت به شیء با مشاهده و مواجهه مستقیم با او حاصل می‌‌‌شود؛ به عبارت دیگر، معرفت عین ‌‌‌شاهد در حضور شیء و با مواجهه او ایجاد می‌‌‌شود، نه از طریق توصیف غیابی: «قیل له فکیف سبیل التوحید؟ قال علیه السلام: باب البحثِ ممکنٌ وطلب المخرج موجودٌ؛ إنّ معرفة عین الشاهد قبل صفته‏»؛^۱ اما اثبات، امری است که با وسایط و آثار پدید می‌‌‌آید. اثبات درباره شیئی است که (به‌ظاهر) غایب فرض می‌‌‌شود: «معرفة صفة الغائب قبل عینه»^۲ و برای اثبات وجود آن، نیاز به استدلال و توصیف از طریق آثار داریم؛ چرا که با فقدان مواجهه، لزوماً باید از طریق آثار و مفاهیم ذهنی وجود آن ‌‌‌را اثبات و توصیف ‌‌‌کنیم؛ حال ‌‌‌آن‌که در اندیشه امامیه، خداوند موجودی حاضر، متباین از مخلوقات، غیرمحدود، فراتر از عقول انسانی و غیر قابل توصیف به زبان بشری است.

الف) در اضلاع و ابعاد معرفت اضطراری، فراموشی (اِنساء) موقف و کیفیت اعطا قرار داده شده است تا کسی با تمسک به عدم یادآوری این پدیده، مدعی نفی آن نشود؛ بنابراین، بحث بر پایه چگونگی بهره‌‌‌مندی از معرفت و چرایی غفلت از آن ادامه می‌‌‌یابد.

ب) انسان در زندگی دنیوی خویش محدود و محصورِ تزاحم و تداخل پدیده‌‌‌ها و حوادث گوناگون است؛ پدیده‌‌‌هایی که هر کدام در لحظه، توجه انسان را به خود جلب می‌‌‌کند و سبب غفلت او از دیگر آگاهی‌‌‌های بالفعل‌اش می‌‌‌شود. از این‌رو، لازمه زندگی دنیوی انسان، توجه و غفلت آن به آن است. بدین سبب، طبیعی است که انسان‌‌‌ها همه آنچه را درک می‌‌‌کنند، به یاد نمی‌آورند. انسان‌‌‌ در مقاطع مختلف زندگی نمی‌‌‌تواند همه یا حتی بخش عمده‌‌‌ای از خاطرات خود را به یاد آورد. ‌افزون بر این، انسان همیشه متوجه خاطرات یا دیگر دانستنی‌‌‌هایش هم نیست، بلکه با پیش آمدن زمینه‌‌‌ها و تذکرات، به یادآوری خاطرات و ذهنیات خود اقدام می‌‌‌کند.

ج) ما با انسانی روبه‌رو هستیم که گاه در بزنگاه‌‌‌های زندگی دنیایی^۱ و گاه با برخورد با انبیاء و رسولان^۲ و گاه با اندک درنگ و توجه درونی، حقیقتِ امور برایش روشن می‌‌‌شود و در خود احساس نزدیکی و وابستگی به خداوند و درستی و صدق ادعای پیامبران یا امامان را می‌‌‌یابد. در چنین حالتی انسان ‌افزون بر اعتراف به وجود این معارف، خود را به پذیرش یا ردّ این حالت قلبی نیز مختار می‌‌‌بیند. وجود چنین اعتراف و احساس توأمانی، از معرفت پیشینی سرچشمه می‌گیرد.

بنابراین، توجه و تذکر، عاملِ اصلی یادآوری معرفت‌اند و این تذکر از راه‌های گوناگون برای انسان ممکن و میسر می‌‌‌شود و نیازی به استدلال و نظر در این باب پیش نمی‌‌‌آید. با بیان این مطلب، این پرسش باقی می‌‌‌ماند ‌که از نظر اصحاب امامیه، جایگاه استدلال و مباحث نظری در الهیات دینی کجاست؟ پاسخ به این پرسش را در قالب بحث از «تمایز میان معرفت و اثبات» پی می‌‌‌گیریم.

۱.‌۶ . تفاوت معرفت و اثبات

یکی از مهم‌‌‌ترین نکاتی که باید در بحث معرفت اضطراری بدان توجه کرد، تمایز دو موضوع «معرفت» و «اثبات صانع» نزد اصحاب امامیه کوفه است. با مباحث پیش‌گفته، معنای معرفت تا اندازه‌ای مشخص شد، اما منظور از اثبات صانع چیست؟ پی‌گیری این بحث ‌افزون بر شناخت