پیداست اگر معرفت، اکتسابی باشد به این معنا که بین ابزار معرفت و حصول معرفت، رابطه سببیت و حتمیت برقرار باشد، معنا ندارد، فردی تلاش کند و از راه فکر و نظرِ صحیح دنبال معرفت برود، اما به معرفت نرسد.

باور به اضطراری بودن معارف در واقع، بر این مبتنی است ‌که بین نظر و استدلال (فرآیند تحصیل معرفت) و حصول معرفت (برآیند)، رابطه سببیِ حتمی در کار نیست. بر این اساس، تنقیح مسئله معرفت بدین صورت می‌شود که در فرآیند آگاهی‌یابی، آگاهی‌های انسان‌ یا به واسطهٔ‌ فکر و نظر و استدلال حاصل می‌شود یا به‌واسطه غیر آن (مانند حواس پنج‌گانه)؛ بر اساس برخی شواهد بجا مانده، در این که آگاهی‌های به دست‌آمده از طریق حواس پنج‌گانه، معلول ابزار و حواس آدمی است و بین حواس پنج‌گانه و حصول معرفت، در صورت عدم مانع رابطه سببیت تعریف شده است، اختلافی نبوده است؛ چنان‌که در روایت امام رضا علیه السلام به آن اشاره شد،^۱ همه اختلاف در این بود که آیا بین نظر و استدلال و بین تحقق معرفت نیز رابطهٔ‌ سببی و حتمی برقرار است یا نه؟ در باور امامیه به تبع روایات بین مقدمات تحصیل معرفت از طریق فکر و نظر و تحقق معرفت، رابطه سببیِ حتمی تعریف نشده است، بلکه خداوند آن ‌را ایجاد می‌کند و فعل معرفت به انسان نسبت داده نمی‌شود.

به عبارت دیگر از نظرگاه اندیشوران امامیه در مدرسه کوفه انسان در تحقق معرفت (نه مقدمات معرفت)، اختیاری ندارد؛ در نتیجه معرفت حاصله در انسان، صنع خودش نیست؛ زیرا انسان تنها بر مقدمات تحصیل معرفت (فرآیند معرفت) احاطه و تسلط دارد و بین مقدمات و ابزار معرفت، رابطه سببیتِ حتمی در کار نیست تا از این رهگذر اراده مقدماتِ معرفت، بالملازمه اراده خود معرفت به‌شمار آید، و اگر بین فرآیند معرفت و برآیند آن، رابطه سببی و حتمی وجود داشت، نسبت دادن معرفت به انسان کاملاً موجّه بود و معنا نداشت که در روایات اهل‌بیت علیهم السلاممعرفت به خداوند نسبت داده شود و از انسان سلب شود. اینک که بیان شد بین مقدمات تحصیل معرفت و حصول معرفت، رابطه تلازمِ حتمی نیست، این پرسش پیش می‌آید که چه رابطه‌ای بین فرآیند و برآیند معرفت وجود دارد؟ دو فرضیه و احتمال متصور است: الف) بین فرآیند و برآیند معرفت، رابطه سببیت برقرار است، اما سببیت غیرحتمی؛ ب) بین فرآیند و برآیند معرفت، هیچ رابطهٔ‌ سببی‌ای (حتی ناقص) برقرار نیست.

نظر و فکر در انگاره معرفتی امامیه همواره و به قطع به علم و معرفت نمی‌انجامد. بر این اساس، نه معرفت ‌اللّه و نه نظر و استدلال، هیچ‌کدام نخستین تکلیف انسان‌ نیستند.

به بیان دیگر، از نظرگاه امامیه، نخستین تکلیف، نمی‌تواند و معقول نیست که معرفت ‌اللّه باشد؛ چه معرفت ‌اللّه در مرحله برآیند و چه در مرحله فرآیند (یعنی نظر و استدلالی که به معرفت ‌اللّه می‌انجامد). با توجه به آن، تکلیف دائر مدار تحقق معرفت است، اگر محقق شد تکلیف هست و اگر محقق نشد، تکلیفی در کار نیست. البته، خداوند این لطف را به بندگان خود داشته و معرفت خود را در فطرت و سرشت انسان‌ها به ودیعت نهاده است که اگر چنین نمی‌کرد، هیچ‌کس نمی‌توانست به خالق و صانع خود، شناخت پیدا کند.^۱ نخستین تکلیفِ اختیاری انسان از نظرگاه اصحاب امامیه، «ایمان» و «اقرار» به خداوند متعال است، نه معرفت به او چنان‌که در شواهد روایی نقل شده از ائمه علیهم السلامنیز به آن تصریح شده است.^۲

۳. چیستی معرفت اضطراری

پیش‌تر بیان شد که جمهور امامیه در دوران حضور و در مدرسه کوفه، به اضطراری بودن همه معارف باور داشتند، اینک لازم است به کمک شواهد روایی و تاریخی چیستی معرفت اضطراری از منظر آنان واکاوی و بازخوانی شود و گفته شد که معرفت اضطراری، یعنی معرفتی که حصول و تحقق آن به اراده و اختیار انسان نیست و عامل یا عواملی بیرونی در تحقق آن دخیل‌اند. در مقابل، باورمندان به معرفت اختیاری بر آن بودند که انسان می‌تواند از راه فکر و نظر، معرفت را با اختیار و ارادهٔ‌ خود کسب کند و آن را محقق سازد. بنابراین، معرفت اکتسابی معرفتی است که با اراده، نظر و فکر، محقق می‌شود، به این معنا که بین ابزار معرفت (نظر و تأمل) و خود معرفت (حصول معرفت)، رابطه سببی قطعی و حتمی در کار هست. این مطلب دقیقاً در روایت بزنطی از امام رضا علیه السلام عنوان شده است که برخی اصحاب امامیه گمان کرده‌اند معارف، اکتسابی‌اند و پنداشته‌اند اگر نظر و فکر کنند، خود به معرفت می‌رسند: «وَأَنَّهُمْ إِذَا نَظَرُوا مِنْ وَجْهِ النَّظَرِ أَدْرَکوا، فانکر علیه السلام ذلک».^۳