تحقق معرفت از جهت رؤیت که یکی از حواس پنج‌گانه است، ضروری و حتمی به شمار آمده؛ در نتیجه بین تحقق معرفت و مقدمات تحصیل معرفت، تلازم و حتمیتی ‌پذیرفته شده است؛ اختلاف بر سر تحصیل مقدمات معرفت با واسطهٔ‌ نظر و استدلال بوده که آیا حتماً به معرفت می‌انجامد یا نه؟

۲. ۳. معرفت اضطراری خاص (معرفت‌ فطری)

از دیگر ادعاهای مطرح شده درباره اندیشهٔ‌ امامیه، اعتقاد به معرفت ‌اللّه فطری و سرشته شده در سرشت انسان‌هاست. یعنی آنان در واقع، بر اساس متون اسلامی (آیات و روایات اهل بیت علیهم السلام)، به نوع خاصی از معرفت اضطراری اعتقاد داشتند که در عین غیراختیاری بودن و اشتراک با معرفت اضطراری به معنای عام، ویژگی‌های خاص دیگری هم به خاطر خاص بودن موضوع (اللّه) دارد و آن این‌که اعتقاد داشتند خداوند در سرشت و فطرت انسان‌ها معرفت و شناخت خود را نهاده است که گویا برخی متکلمان امامیه از آن به «معرفة اضطراری بایجاب الخلقه» یاد می‌کردند.^۱ معمولاً به این نوع معرفت اضطراری - به تبعیت از روایات - «معرفت فطری» و «توحید فطری» اطلاق شده است.^۲

پر واضح است که بررسی تفصیلی معرفت فطری، خود نوشتاری مستقل و فرصتی دیگر می‌طلبد و در این‌جا تنها اشاره‌ای گذرا به انگارهٔ‌ معرفت اضطراری خاص (معرفت فطری) و برخی ویژگی‌های آن از منظر روایات نقل شده از سوی اصحاب امامیه خواهیم داشت؛ زیرا معتقدیم در بسیاری از نوشته‌ها بین دو نوع معرفت اضطراریِ یاد شده، خلط شده و برخی احکام خاص و ویژهٔ‌ معرفت اضطراری خاص، به معرفت اضطراری عام، سرایت داده شده‌اند، همان‌گونه که روایات مربوط به معرفت اضطراری عام با روایات معرفت اضطراری خاص، در موارد متعددی خلط شده و یکی پنداشته شده‌اند!

بر اساس شواهد روایی در انگاره معرفت فطری از نظرگاه امامیانِ دوران حضور، شناخت و معرفت به خداوند متعال به هیچ‌روی در دسترس انسان نیست؛ به دلیل آن‌که موضوع آن (خداوند متعال) از حس و فهم و وهم انسان بالاتر و فراتر معرفی شده است؛ بنابراین، نه‌تنها با حواس یا

اهل‌بیت علیهم السلاماز دیگر قرینه‌ها بر این‌که همهٔ‌ معارف نظری محل بحث و مناقشه بوده نه معرفتِ همراه با قید دینی یا تنها معرفت ‌اللّه، می‌تواند سیاق بحث مسئله معرفت در میان مکاتب مختلف و دیگر رقیبان فکری امامیه (اهل حدیث و معتزله) باشد؛ چه آن‌که اصحاب حدیث بر اساس مبنای اراده و مشیت عامهٔ‌ حق‌تعالی معتقد بودند که همهٔ‌ معارفِ به وجود آمده در انسان‌ها - بسان دیگر اعمال‌شان - در واقع، فعل و مخلوق حق‌تعالی بوده و اراده و اختیار انسان دخلی در تحقق معرفت ندارد. در مقابل، معتزلیان حصول معرفت را بر اساس نظریهٔ‌ اختیار و آزادی اراده، برساخته اراده و اختیار انسان‌ها می‌دانستند؛ به استثنای اصحاب المعارف از معتزلیان که همهٔ‌ معارف را اضطراری می‌دانستند تا مقدمات اراده و اختیار انسان کامل باشد.^۱

۲. ۲. ۲. معارف اعم از نظری و غیرنظری

دومین جهت اطلاق عبارت «المعارف کلها»، چه معارف به‌دست آمده از طریق نظر و استدلال و چه معارف به‌دست آمده از طریق غیر نظر و استدلال است که باید صحت و سقم آن‌ با شواهد روایی و تاریخی سنجیده شود. به نظر می‌رسد اصحاب امامیه تنها معارف به‌دست آمده از طریق نظر و استدلال را اضطراری می‌دانستند. این ادعا را هم می‌توان از ظاهر عبارات اشعری در مقالات الاسلامیین و هم از شواهد روایی دیگر به‌دست آورد. اشعری بلافاصله پس از انتساب جمهور امامیه به اندیشهٔ‌ اضطراری بودن معارف، بیان می‌کند از منظر امامیه نظر و قیاس به علم و معرفت ‌نمی‌انجامد.^۲ از کنار هم قرار دادن دو عبارت پیش‌گفته، به‌دست می‌آید که منظور امامیه از همه معارف، آن دسته از معارف بوده که از طریق نظر و استدلال به‌دست می‌‌آید و اختلاف بر سر آن بوده و معارف به‌دست آمده از غیر طریق نظر و استدلال (حواس پنج‌گانه) از محل بحث و نزاع خارج بوده‌اند.

‌البته، این ادعا که معارف به‌دست آمده از طریق حواس پنج‌گانه از محل بحث خارج بوده‌اند و اختلافی بر سر آنها نبوده، از روایت امام رضا علیه السلام نیز به‌دست می‌آید؛ بر اساس این روایت، نه‌تنها امامیه بلکه همه مکاتب فکری در تحقق معرفت از طریق رؤیت (که یکی از حواس پنج‌گانه است) متفق‌اند: «اتَّفَقَ الْجَمِیعُ لا تَمَانُعَ بَینَهُمْ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مِنْ جِهَةِ الرُّؤْیةِ ضَرُورَةٌ».^۳ در این‌جا