جهت اطلاق دارد: الف) منظور از همه معارف، چه دینی و چه غیردینی و چه معرفت ‌اللّه و چه غیر آن است؛ ب) همه معارف، هم معارف به‌دست آمده با فکر و استدلال و هم معارف به‌دست آمده از طریق غیر نظر و استدلال (برای مثال، حواس پنج‌گانه) را در بر می‌گیرد.

۲. ۲. ۱. معارف اعم از دینی و غیردینی

ادعای اضطراری بودن همهٔ‌ معارف - چه معارف دینی - الاهیاتی و چه معارف غیردینی و بشری - نیز از ظاهر و اطلاق برخی روایات قابل اثبات است. از جمله آنها می‌توان به اطلاق روایات ذیل اشاره کرد: «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکیم‏ قَالَ: قُلْتُ لأَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام: الْمَعْرِفَةُ مِن صُنْعِ مَنْ هِی؟ قَالَ: مِنْ صُنْعِ اللّه عَزَّوَجَلَّ؛ لَیسَ لِلْعِبَاد فِیهَا صُنْعٌ».^۱ حال که از اطلاق روایات سخن به میان آمد، اشاره به این نکته بجاست که در منابع روایی امامیه، انبوهی از روایات مربوط به معرفت، وجود دارند که اطلاق گفته شده را ندارند و به معرفت ‌اللّه یا معارف دینی (در حوزه معارف ایمانی) مقید شده‌اند؛ از این‌رو، بسیاری از شارحان و محققان، این روایات را مقید و حمل به معرفت ‌اللّه یا معارف بنیادین دینی و معرفة ‌الشریعة دانسته‌ و بدون در نظر گرفتن شواهد گونه‌گون تاریخی، الف و لام در «المعرفة/ المعارف» را عهد ذکری انگاشته و همهٔ‌ آنها را مقید به معرفت امور فطری پنداشته‌اند.^۲ اما این شواهد گونه‌گون حاکی از آن‌اند که محل بحث و مناقشه فراتر از معرفت فطری و معارف بنیادین دینی است^۳ و ثانیاً اگر هم این شواهد یادشده نبودند، باز هم، چون دو دسته روایاتِ مطلق و مقید داریم، و هر دو دسته مثبت هستند (نه یکی مثبت و دیگری منفی)، طبق قواعد باب اطلاق و تقیید، دلیلی بر حمل مطلق بر مقید نداشتیم، بلکه می‌بایست دسته مقید را بر تأکید یا بیان مصداق خاص حمل می‌کردیم.^۴

نکته دیگر آن‌که‌ افزون بر شواهد و گزارش‌های تاریخی و نیز اطلاق روایات بجا مانده از

روایات معرفت اضطراری به معنای عام یا خاص هستند. علی بن اسباط و درست بن ابی منصور نیز از راویان روایت مشهورِ «سِتَّةُ أَشْیاءَ لَیسَ لِلْعِبَادِ فِیهَا صُنْعٌ: الْمَعْرِفَةُ وَالْجَهْلُ وَالرِّضَا وَالْغَضَبُ وَالنَّوْمُ وَالْیقَظَة»^۱ هستند^۲ و از متکلمانِ محدث که روایات معرفت اضطراری به معنای عام یا خاص را نقل کرده‌اند،^۳ می‌توان از زراره و خاندانش (آل اعین)^۴و نیز از هشام بن سالم و مؤمن الطاق^۵ یاد کرد.

البته، احتمال این‌که برخی اصحاب امامیه - برخلاف جمهور - به معرفت اکتسابی اعتقاد داشته‌اند، نه‌تنها منتفی نیست، بلکه شواهد روایی نیز دارد؛ از جمله روایت بزنطی که به امام رضا علیه السلام عرض کرد، شماری از اصحاب امامیه معرفت را اکتسابی می‌دانند.^۶ در روایت تحف العقول، یونس بن عبدالرحمن^۷ به عنوان قائل به معرفت اکتسابی، معرفی شده است.^۸

۲. ۲. تمامی معارف (معارف اضطراری به معنای عام)

دومین ادعای گزارش اشعری آن بود که جمهور امامیه، همهٔ‌ معارف را اضطراری می‌دانستند. در این‌جا لازم است هم عبارت اشعری را بررسی کرده و ببینیم منظور او از کل معارف چیست و هم شواهد روایی را بررسی کنیم تا صحت و سقم این ادعا آشکار شود. عبارت «المعارف کلها» از دو