مورد توجه و نظر است تا اهداف عملی و سیاسی. همچنین نحوه ظهور و بروز این مباحث، نمونه دیگری از این ویژگی‌هاست که تا قبل از مدرسه کوفه مباحث اعتقادی بیشتر در قالبِ خطبه‌ها و نامه‌ها نمایان می‌شد و در دوره مدرسه کوفه، بیشتر در حلقه‌های مناظره‌های شفاهی، رساله‌های کوتاه و تک‌نگاری‌های اعتقادی رخ می‌نمود. در هر حال، بروز نمونه‌هایی از این دست سبب شده تا محققان، مدرسه کلامی کوفه را نقطه عطفی در تاریخ کلام امامیه قلمداد کنند که به‌لحاظ محتوا و روش، خصائص و ویژگی‌هایی خاص، به یادگار گذاشته است.

باری! کتاب جستار‌هایی در مدرسه کلامی کوفه بخشی از کلان‌پروژه «مدارس کلامی امامیه» است که در قالب مجموعه‌ای از مقالات می‌کوشد تا زوایایی از این مدرسه را کاویده و در اختیار پژوهشگران این عرصه قرار دهد. این مجموعه که به همت و یاری پژوهشگران پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام سامان یافته، افزون بر زمینه‌ها و بسترهای مدرسه کوفه، جریان‌های کلامی این مدرسه، برخی موضوعات کلامی و چالش‌های این مدرسه را مورد پژوهش قرار داده است. امید است اثر حاضر درآمدی شایسته در زمینه مطالعات تاریخ کلام امامیه به‌ویژه در حوزه مدرسه کلامی امامیه در کوفه باشد.

در پایان، افزون بر قدردانی از پژوهشگرانی که سهمی در تهیه این مجموعه داشته‌اند و در مراحل گوناگون تنظیم این مجموعه با شکیبایی و دقت همکاری کردند، سپاس‌گوی مسئولان محترم پژوهشگاه قرآن و حدیث به‌ویژه حضرت آیت الله ری‌شهری و قائم‌مقام محترم ایشان جناب آقای دکتر رضا برنجکار - که از ابتدای راه‌اندازی این پژوهشکده، صبورانه همه‌گونه امکانات پژوهشی را فراهم آورده و زحمات آن را متحمل شده‌اند - هستم و سرانجام از زبان یکایک محققان و پژوهشگران این اثر از مساعدت‌ها و زحمات رئیس محترم پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام، حجة‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی تقدیر و تشکر می‌کنم که علاوه بر راهنمایی و راهبری پژوهشگران این پژوهشکده در نگارش و تهیه این مقالات، نظارت و ارزیابی آن را نیز به‌ عهده داشتند.

اکبر اقوام کرباسی

معاون پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام

شرایط، اقامتِ صحابه پیامبر اسلام صلی الله علیه و الهو شیعیان خاص امیرالمؤمنین علیه السلام و حضور پررنگِ قبایل و شخصیت‌های مسلمان از شهرهای یمن، حجاز و دیگر بلاد اسلامی، به همراه مرکزیتِ حکومتِ این شهر در دوران امام علی علیه السلام، سبب شد تا کوفه بارزترین مرکز تحولات فرهنگی و سیاسی عراق و حتی جهان اسلام در این بازه زمانی باشد. استمرار این امتیاز در زمان صادقین علیهما السلام تا آن‌جا ادامه یافت كه کوفه چونان پایتختِ فکری - فرهنگی جهان اسلام جلوه نمود. به واقع، وجودِ محدثانِ فراوان، متکلمان، شاعران، ادیبان، مورّخان و خاندان‌های دانشورِ شیعی و ‌سنی در کوفه، فضایی را رقم زد تا این مرکز تأثیر بسزایی در رشد جریان فرهنگی اسلام داشته باشد.

تلاش علمیِ دانشوران و عالمان کوفی در رشته‌های علمی گونه‌گون، دستاورد‌هایی برای مسلمانان در حوزه‌های مختلف علمی و به‌ویژه کلام به‌ ارمغان آورد؛ میراثی که بر پایه آن امروزه مدرسه کلامی کوفه را از دیگر مدارس باز می‌شناسیم.

بازه زمانی این مدرسه را می‌توان در حدود سال‌های ۸۰ تا ۱۸۰ق دانست؛ سال‌هایی که هم‌زمان با دوره امام سجاد علیه السلام شاهدِ آغازین تلاش‌های اصحاب برای تبیین و دفاع از معارف‌ هستیم و در ادامه با رشد و فربه‌ شدن این تلاش‌ها در عصر صادقین علیها السلام، ادامه آن را تا عصر هارون شاهدیم. اهمیت تاریخی این مدرسه بیشتر بسته این نکته است که در این دوره، به نیکویی مباحثِ صریح و آشکارِ نظری و اعتقادی در سطح جامعه علمی قابل مشاهده است. حال آن‌که پیش از این عصر، قشر فرهیخته جامعه بیشترِ تأملات کلامی خود را گرداگرد مسئله‌های سیاسی و اجتماعی مصروف می‌کردند.

در همین دوره و در همین مدرسه است که می‌بینیم امامیه،‌ چونان فرقه‌ای کلامی، خود را معرفی کرده و مهم‌ترین و بیشترین میراث اعتقادیِ برخاسته از کلمات اهل بیت علیهم السلام و بزرگان اصحاب را تولید و عرضه می‌کند و از این سامانه، ‌میراث کلامِ شفاهی را به کلامِ مکتوب بدل می‌کند. بارزترین ویژگی این مدرسه را در نوع نظریه‌پردازی‌ها و تبیین‌گری‌هایی باید دانست که بر‌خلاف دیگر جریان‌های کلامی هم‌دوران، بر پایه متون وحیانی سامان می‌گرفت. نظریه‌پردازی‌های متن‌مدار متکلمان این مدرسه، همچون هشام بن حکم و هشام بن سالم و مومن ‌الطاق، در موضوعات مختلف، براستی از نقاط شعف‌انگیز و قابل توجه متکلمان این مدرسه کلامی است.

در کنار این ویژگی روش‌شناسانه در مدرسه کوفه، نقطه هدفِ مباحثِ کلامی در مدرسه کوفه نیز قابل توجه است. در این مدرسه - بر‌خلاف مدرسه مدینه - عمدتاً نتایج نظری و فکریِ مباحث