۱۹۶۳م.

۵. اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، تصحیح: هلموت ریتر، بی‌جا: دارالنشر فرانزشتایز‌‌‌‌‌، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.

۶. امیرمعزی، محمدعلی، امامت در سپیده‌دمان، ترجمهٔ چاپ نشده: علیرضا رضایت، بی‌تا.

۷. اندلسی، ابن حزم، الفصل، بیروت: دارالکتب‌‌‌‌‌، ۱۴۱۶ق.

۸. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تصحیح: سیدجلال‌الدین حسینی، تهران: دارالکتب الاسلامیه‌‌‌‌‌، ۱۳۷۰ش.

۹. بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتب العلمیه‌‌‌‌‌، ۱۴۱۷ق.

۱۰. بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، دارالجیل، بیروت: دار الآفاق‌‌‌‌‌، ۱۴۰۸ق.

۱۱. تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم: جامعه مدرسین‌‌‌‌‌، ۱۴۱۹ق.

۱۲. جعفری، محمدرضا، طبقات المتکلمین، (جزوه چاپ نشده)، بی‌جا، بی‌نا‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، بی‌تا.

۱۳. ______ ، «الکلام و الامامیه»، تراثنا، السنة الثامنه، العدد۳و۴‌‌‌‌‌، ۱۴۱۳ق.

۱۴. حبیب عیاد، الکلام فی التوحید، بیروت: دارالمدار الاسلامی‌‌‌‌‌، ۲۰۰۹م.

۱۵. حسینی جلالی، «مقوله جسم لا کالاجسام بین موقف هشام بن الحکم و دیگر اهل الکلام»، ترثنا، ش۱۹، ۱۴۱۰ق.

۱۶. حلی، الخلاصه، ‌نرم افزار نور الدرایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، بی‌تا.

۱۷. جوزیف، فان اس.، علم الکلام و المجتمع فی القرنین الثانی و الثالث للهجره، الجزء الاول، ترجمهٔ دکتر سالمه صالح، بغداد: منشورات الجمل‌‌‌‌‌، ۲۰۰۸م.

۱۸. خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت: دارالزهرا‌‌‌‌‌، ۱۴۰۳ق.

۱۹. خیاط معتزلی، الانتصار، تحقیق: نیبرج، بیروت: مکتبة الدار العربیه - ‌اوراق شرقیه‌‌‌‌‌، ۱۴۱۳ق.

۲۰. الذهبی، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی‌‌‌‌‌، ۱۴۰۷ق.

۲۱. رضایی، محمدجعفر، «امتداد جریان هشام بن حکم تا شکل‌‌‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، نقدونظر، ش‌۶۵، ۱۳۹۱ش.

۲۲. زراری، ابوغالب احمد بن محمد، رسالة أبی غالب الزراری إلى ابن ابنه فی ذکر آل أعین‏، قم: مرکز البحوث و التحقیقات الاسلامیه‌‌‌‌‌، ۱۳۶۹ش.

۲۳. سامی النشار، علی، نشأه الفکر الفلسفی فی الاسلام، مصر: دارالمعارف‌‌‌‌‌، ۱۹۹۶م.

۲۴. سبحانی، محمدتقی (نگارش و اضافات از حسین نعیم‌آبادی)، ‌مدرسه کلامی کوفه در دوره نظریه ‌پردازی، ‌اثر در دست چاپ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، بی‌تا.

اجتماعی و بعدها ناهمگونی‌های روشی را برای متکلمان به ارمغان آوردند‌؛ زیرا کلامی که پس از مدرسه کوفه پی‌گیری شد هرگز نتوانست به آرمان‌های اولیه متکلمان جامه عمل بپوشاند‌‌‌‌‌‌‌‌. البته، نباید فراموش کرد که نهی‌ها و تحذیرهای امامان علیهم السلام نسبت به کلام در ناحیه محتوا و روش - در عین حمایت‌های جدّی که بعداً انجام دادند - جناح اکثریت کوفه را احتمالاً جری‌تر می‌کرد‌‌‌‌‌‌‌‌. بدین ترتیب در عین وجود بستر داخلی و خارجیِ آماده در جامعه امامیه برای ورود در عرصه کلام، فضای عمومی جامعه شیعه هرگز استقبال گرمی از متکلمان نشان نداد؛ بستری که معتزله در همان‌جا به رشدی چشم‌گیر دست پیدا کرد‌‌‌‌‌‌‌‌.

به هر حال این چالش‌های معرفتی در دوره شکل‌گیری کلام امامیه کار اندیشه‌ورزان امامی را ‌‌‌به‌ویژه به‌دلیل تعهدی که بایستی به متون می‌داشتند، بسیار دشوارتر می‌کرد‌‌‌‌‌‌‌‌. همین چالش‌ها به ریزشی از درون گروه متکلمان - ‌‌‌به‌ویژه پس از دوران اوج‌‌‌گیری کلام امامیه - انجامید‌‌‌‌‌‌‌‌. منطق متکلمانه اندیشمندان امامیه در کنار خام بودن بسیاری از مباحث نمی‌توانست در مقابل عدم بلوغ جامعه امامیه و حتی گاهی اطباع و حسادت‌ها از خود مقاومت نشان بدهد‌‌‌‌‌‌‌‌. همه این عوامل دست به دست هم داده و سبب شدند تا پیش از این که اختلافات فکری، بیشتر به افزون شدن بلوغ جامعه فکری امامیه بینجامند، به اختلاف بیشتر متکلمان با ‌‌‌جریان‌های بیرونی و با تخریب کمتری با ‌‌‌جریان‌های درونی متکلمان بیانجامد‌‌‌‌‌‌‌‌.

از سوی دیگر، کلام امامیه زمینه‌های اصلی خود را در مناقشه‌های بیرونی پی‌گیری می‌کرد‌‌‌‌‌‌‌‌. این مناقشه‌ها و جبهه‌گیری‌ها با جریانات بیرونی - ‌‌‌به‌ویژه معتزله - در عین تأثیر مثبتی که در پختگی مباحث داشت، خالی از تبعات منفی نیز نبود‌‌‌‌‌‌‌‌. اتخاذ مواضع حداقلی و خارج‌ شدن از نصوص از جمله مهم‌ترینِ این لوازم بود که به‌گونه روشنی برای متکلمان حساسیت برانگیز بود.

کتاب‌نامه

۱. ابن حجر، تهذیب التهذیب، بیروت: دارالفکر‌‌‌‌‌، ۱۴۰۴ق.

۲. ابن عبدالوهاب، حسین، عیون المعجزات، قم: مکتبة الداوری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، بی‌تا.

۳. اشعری قمی، سعد بن عبداللّه‌، المقالات والفرق، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی،‌‌‌‌‌ ۱۳۶۰ش.

۴. ______ ، المقالات والفرق، تصحیح: محمدجواد مشکور، ‌تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی‌‌‌‌‌،