115
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

درباره خواندن نماز پشت سر یونس تردید داشتند.۱

همچنین او در بغداد نیز مورد تردید بعضی از اصحاب بود.۲ اختلاف بعضی از اصحاب با هشام بن حكم و یونس بعدها تا زمان فضل بن شاذان هم با همین عنوان ادامه داشت.۳ بنابراین با توجه به مجموع این شواهد و مستندات، به نظر می‌رسد این درگیری‌ها و چالش‌های اساسی میان اصحاب اماميه و همچنين در ميان خود متكلمان كه می‌توانست فرصت مناسبی برای رشد كلام اماميه باشد، شاید به دليل در اقليت بودن متكلمان، به زمينه‌ای برای انزوای متكلمان و مهاجرت آنان به بغداد پس از رونق گرفتن مباحث كلامی در آن‌جا تبديل شد.

نتایج و جمع‌بندی

افول مدرسه کلامی کوفه که به شکل برجسته‌ای از دوره پایانی امامت امام کاظم علیه السلام قابل پی‌گیری است، هرگز در یک بستر تک عاملی قابل ارزیابی نیست‌‌‌‌‌‌‌‌. درست است که متکلمان امامیه در مدرسه بغداد به‌دلیل فشار سیاسی حاکمیت، تغییر در جبهه رقابتی، وجود مباحث فلسفی که در بغدادِ آزاد‌اندیش احیا شده بود، متمایل به مهاجرت به بغداد شدند، اما دقت بیشتر در منابع نشان می‌دهد که کلام امامیه پیش از آن‌که به دلایل پیش‌گفته در کوفه دچار انزوا شود، از درونِ خود زمینه‌های مناسبی برای این افول پیدا کرد‌‌‌‌‌‌‌‌.

کوفه حاوی ‌‌‌جریان‌های متخالفی بود که جریان متکلمان محض مثل هشام بن حکم در میان آنان به‌طور چشم‌گیری متمایز بود‌‌‌‌‌‌‌‌. افزون بر این، شکل‌گیری ‌‌‌جریان‌های کلامی امامیه در بستری همزمان با دوره بحرانِ اعتقادی رشد تشیع صورت می‌گرفت که شواهد متعدد بر مخفی بودن قدر و منزلت امام علیه السلام را می‌توان برآیند چنین شرایطی دانست‌‌‌‌‌‌‌‌. با این‌همه، این شرایط چیزی از دیدگاه منفی جامعه عمومی کوفه نسبت به متکلمانی که گاه تازه مسلمان یا شیعه شده بودند کم نمی‌کرد‌‌‌.

پیچیدگی‌های معرفتی در مباحث کلامی، بستر عمومی جامعه امامی را دچار هیجانی منفی کرده بود که گاه آنان را برای اتخاذ یک تصمیم راهبردی و وحدت‌گرا با مشکل روبه‌رو می‌کرد‌‌‌‌‌‌‌‌. رویکردهای عمدتاً راحت‌طلبانه یا سهل‌انگارانه در این بستر عمومی، بیشترین اختلالات

1.همان، ص ۴۹۶، ش۹۵۱.

2.همان، ص۴۸۹، ش‌۹۳۳.

3.همان، ص۵۴۴.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
114

زراره همچنین در گزارشی از یقطینی از سوی یونس بن عبدالرحمن و ابن مسكان به عنوان كسی كه در بعض موارد معتقد به ترجیح فتوای به رأی بر حدیث امام است (به نوعی اتهام به قیاس) توصیف شده است.۱ در مواردی دیگر زراره از سوی همین خط یقطینی، در كنار چند تن دیگر مترئس در دین معرفی شده۲ و اعتقاد به عدم علم پیشین الهی به او نسبت داده شده است.۳ بسیاری از گزارش‌ها از جمله گزارشی عجیب كه مرحوم خویی از این‌كه اصلاً كشّی آن را ذكر كرده اظهار تعجب می‌كند،۴ اگر جعلی هم باشند علامت اختلافات خطوطی هستند كه منجر به ساختن چنین احادیثی می‌شود.۵ این‌كه در فهرست حواریونی كه در گزارش معروف كشی از قول امام كاظم علیه السلام آمده هیچ نامی از متكلمین خط مقابل زراره نیامده و نام اعضای عمدتاً نزدیک به خط كلامی خاندان زراره مثل عبدالله بن شریک، برید بن معاویه،‌ محمدبن مسلم،‌ ابوبصیر لیث بن بختری،‌ ابن ابی یعفور،‌ عامر بن عبدالله بن جذاعة و حجر بن زائدة و حمران بن أعین ذكر شده است،‌ جای تأمل دارد. حداقل این است كه هیچ نامی از هشامین،‌‌ مؤمن طاق و امثال آنان نیامده است.۶ همچنین به عنوان شاهدی دیگر بر این اختلافات بد نیست اشاره کنیم که خود یونس به عنوان شخصیتی كلامی جنجال‌آفرین بوده است. یونس از این‌که اصحاب امامیه او را زندیق می‌خواندند نزد امام شكایت كرد و امام او را به آرامش و مدارا توصیه كرد.۷ بعضی از قمی‌ها

1.. (كشی، رجال، ص۱۵۶، ش۲۵۷). گزارش‌های ۲۶۶- ۲۶۷ و ۲۶۹ كه آخرین گزارش‌های كشّی هستند به محمد بن عیسی (احتمالاً اشعری) ‌تعلق دارند. این که كشّی در نهایت كار خود را با گزارش‌های ذم پایان می‌دهد جای تأمل دارد (همچنین برای ذم زراره در جاهای دیگر، نک: كشّی، رجال، ص۲۳۹ -۴۰، ش ۴۳۵-۴۳۷).

2.. كشی، رجال، ص‌ ۱۶۹، ش۲۸۳ و ص۱۹۹، ش۳۵۰.

3.. همان، ص ۱۶۹، ش۲۸۴.

4.. خویی، معجم، ج۷، ص۲۳۸، ش‌۷.

5.. برای مدح زراره توسط عبیدی، نک: كشی، رجال، ص۱۶۱، ش۲۷۰.

6.. كشی، رجال، ص۹ و۱۰، ش‌۲۰، همین‌طور در گزارشی دیگر از امام صادق علیه السلاماز طریق خط یعقوب بن یزید در: همان، ص۱۷۰، ش‌۲۸۶.

7.. کشی، رجال، ص۴۸۸، ش‌۹۲۸ و ۹۲۹

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35542
صفحه از 572
پرینت  ارسال به