زمینه‌های افول مدرسه کلامی امامیه در کوفه در نیمه نخست سده سوم
حسین نعیم‌آبادی۱
مقدمه
اگر چه مباحث اندیشه‌ای - عمدتاً با ریشه‌های اجتماعی یا سیاسی -۲ از همان آغاز ظهور در جامعه اسلامی رواج پیدا کرده بود، اما تا پیش از نیمه دوم سده نخست هنوز اثر چندان فراگیری از روش تفکر کلامی در جامعه اسلامی و در میان امامیه دیده نمی‌شد.۳ پس از مدت کوتاهی از آغاز این مباحثات، مدرسه کلامی امامیه در کوفه در سال‌های حدود ۸۰ق/۶۹۹م با قدرت بسیار در نظریه‌پردازی سربرآورد و در طول نزدیک به یک قرن، یعنی تاحدود سال ۱۷۹ق/۷۹۵م در اوج شکوفایی قرار داشت. برخورداری از چارچوب نظری مستقل - چه به لحاظ مدعیات و چه به لحاظ تبیین عقلانی - تولید فکری مستقل حتی در عرصه اندیشه‌های عمومی کلامی همچون اسماء و صفات و جبره و اختیار و همچنین رویارویی فعال با رقیبان، مدرسه کوفه را به قطب بزرگ کلامی در آن دوره تبدیل کرده بود؛۴ اما در حدود سال‌های ۱۷۹ق/۷۹۵م۵ هارون الرشید پس از
1.پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث (پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام).
2.. باینس به این نتیجه رسیده است كه متكلمان در این دوره به نوعی یک نهاد سیاسی و اجتماعی در اسلام به حساب می‌آمدند (فان اس.، علم الکلام، ص۸۲).
3.. دربارۀ زمان دقیق‌تر آغاز این مباحث، نک: ولفسن، فلسفه علم کلام، ص۳-۶۳؛ فان اس.، علم الکلام، ص۸۵؛ مادلونگ، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی، ص۱۷۳-۱۷۴.
4.. نک: سبحانی، «كلام امامیه؛ ریشه‌ها و رویش ها»، ص۲۶؛ كرباسی، «مدرسه كلامی كوفه»، ص۳۸.
5.. با توجه به گزارش كشّی دربارۀ فرار و مرگ هشام پس از ماجرای مناظرۀ تاریخی‌اش با ضرار (كشّی، رجال، ص۲۶۲). و تاریخی كه خودِ كشّی برای وفات هشام ذكر می‌كند، یعنی سال ۱۷۹ در دوران هارون (همان، ص۲۵۵، ش۴۵۵) می‌توان محدودۀ این سال‌ها را تخمین زد. پیش از هشام شخصیت برجسته كلامی علی بن اسماعیل میثمی به همراه محمد بن سلیمان نوفلی در بند هارون اسیر شده بودند (همان، ص۲۶۲).
