79
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

العرش و الکرسی۱ از ‌‌‌گرایش‌ها و فعالیت‌های کلامی او پرده بر می‌دارند.

ناگفته پیداست که بسیاری از روایات مناقشه‌برانگیز که در ذیل نخستین ویژگی محدّث- متکلمان آمده، در قالب پرسش از امام بوده‌اند و شماری از این پرسش‌گری‌ها گزارش شده‌اند؛ مانند پرسش ابان بن تغلب از امام صادق علیه السلام درباره معنا و مفهوم «عقبه» در آیه شریفه (فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَة)،۲ پرسش‌ برید‌ بن معاویه از مصداق «صادقین» در آیه شریفه (اتَّقُوا اللّه وَکونُوا مَعَ الصَّادِقِین‏)؛۳ پرسش ابن‌ أذینه از «حنیفیت» ذکر شده در آیه شریفه (حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیرَ مُشْرِکینَ بِه)۴ و پرسش عبداللّه ‌‌بن‌مسکان درباره علم خداوند به مکان پیش از خلق آن.۵ بسامد روایات اعتقادی در قالب پرسش از امام، این گمان را تقویت می‌کند که احتمالاً بسیاری از روایات نقل‌شده از این دسته که به‌ظاهر در قالب پرسش از امام نیستند، در واقع، به شکل پرسش از امام بوده‌اند، اما چه‌بسا بخشی از متن روایت افتاده و یا راوی آن حذف شده است.

نقل روایات اعتقادی ژرف و چالش‌برانگیز

بی‌گمان توجه به روایات اعتقادی، در مباحثی که از مسائل مطرح روز بوده و بسیاری از فرقه‌ها و مذاهب بر سر آن اختلاف نظر دارند، این فرضیه را تقویت می‌کند که راوی این روایات، از درک بالایی برخوردار بوده و به مسائل ظریف و چالش‌برانگیز روز که کمتر مُحدّث صِرفی به ‌آن توجه داشته، آشنا بوده است. از سویی دیگر، این که یک راوی بارها در بحثی پر‌دامنه و پرحاشیه روایاتی را نقل کرده است، نه‌تنها نشانه‌ آشنایی او با مباحث چالش‌برانگیز اعتقادی است، بلکه به یقین می‌توان گفت که او دغدغه‌مند مسائل اعتقادی بوده و با علاقه در پی این مسائل بوده است. نگاهی گذرا به شهر کوفه در آن دوره و بافت جامعه علمی در سده دوم هجری قمری و بررسی چند نمونه، این حقیقت را بهتر نمایان می‌سازد.

کوفه در عصر صادِقَین علیهما السلاممرکز مباحثات و گفت‌و‌گوی‌های علمی و مورد توجه اندیشمندان دیگر شهرها بود و برخی اندیشمندان غیرمسلمان به آن‌جا رفت‌وآمد داشتند. فرقه‌های گوناگون

1.. همان، ص۱۳۰.

2.. سورۀ بلد، آیۀ ۱۱.

3.. سورۀ توبه، آیۀ ۱۱۹ (نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۰۸).

4.‏. سورۀ حج‌، آیۀ ۳۱ (نک: برقی، رجال البرقی، ج۱، ص۲۴۱).

5.. شیخ صدوق، توحید، ص۱۳۷.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
78

کتاب و سنت؛۱ پرسش از امام صادق علیه السلام در باب اختلاف الحدیث؛۲ پرسش از فِرَق اسلام و ایمان۳ و پرسش از شک در یکی از ائمه‌ علیهم السلام۴ نمونه‌هایی از پرسش‌های اعتقادی سماعه‌اند. البته، افزون بر این پرسش‌ها، روایاتی درباره مباحث مهم و چالش‌برانگیز آن دوره - مانند بحث بداء۵ - از سماعه نقل شده‌اند که جایی برای تردید درباره ‌‌‌گرایش‌ها و فعالیت‌های کلامی او باقی نمی‌گذارند.

صفوان‌ بن ‌یحیی چهره محبوب دیگری در نزد امام رضا علیه السلاماست که پرسش‌های او نشان از دغدغه‌های اعتقادی او دارند. ابومحمد صفوان‌ بن‌ یحیی از شاگردان ثقه و وکیل امام رضا و امام جواد علیهما السلامبود. او اهل کوفه و بسیار با تقوا و اهل عبادت بود. او سی کتاب نگاشت و در سال ۲۱۰ هجری قمری در مدینه درگذشت.۶ به نقل کشّی، امام جواد علیه السلام کفن و حنوط وی را فرستاد و به اسماعیل ‌بن ‌موسی دستور داد تا بر بدن او نماز گزارد.۷ آن حضرت در مورد صفوان و محمد ‌بن ‌سنان فرمود: «هرگز این دو نفر با ما مخالفت نکردند». پرسش صفوان از امام رضا علیه السلام درباره فرق اراده خداوند با اراده انسان؛۸ پرسش از حالات ائمه علیهم السلام در سنین مختلف۹ و پرسش او از چگونگی علم امام رضا علیه السلام از شروع زمان امامت خود،۱۰ نمونه‌هایی از پرسش‌های مهم اعتقادی او هستند. ناگفته نماند که هرچند برخی روایات صفوان در قالب پرسش از امام علیه السلام نیستند، اما به گونه‌ای تأکیدی بر رویکرد و دغدغه‌های کلامی او هستند؛ برای نمونه، روایات او در رابطه با بحث‌های چالش‌برانگیزی چون نفی جسمانیت خداوند۱۱، صفات ذات۱۲ و باب

1.. همان، ص۶۲ و ۲۳.

2.. همان، ص۶۶.

3.. همان، ج۲، ص۲۵.

4.. نعمانی، الغیبه، ص۱۳۴.

5.. شیخ صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۷۰.

6.. نجاشی، رجال، ص۱۹۷-۱۹۸.

7.. کشّی، رجال، ج۲، ص۷۹۱.

8.. همان، ج۱، ص۱۰۹.

9.. همان، ص۳۸۳.

10.. همان، ص۳۸۱.

11.. نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۰۴.

12.. همان، ص۱۰۷.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 36132
صفحه از 572
پرینت  ارسال به