جسم‌بودن خداوند اعتقاد داشت و بر این باور بود که خداوند مانند انسان دست، پا، چشم و گوش دارد.^۱ وجود این دو نفر که هر کدام می‌توانند نماینده دو خط فکری مستقل در کوفه به شمار آیند، بس است تا پرسش محمد بن مسلم درباره اعتقاد گرو‌هی از اهلِ عراق، ناظر به یکی از این گروه‌ها باشد و به نظر می‌رسد که همین شاهد برای اثبات دغدغه فکری محمد بن مسلم در رصد کردن جریان‌های فکری حاکم بر کوفه کافی است.

نمونه‌های دیگری که چهره کلامی محمد‌ بن ‌مسلم را بیش از پیش نشان دهد کم نیست؛ برای مثال، او پرسشی از امام صادق علیه السلام در باب ایمان کرده است که می‌تواند ناظر به اعتقادات و فعالیت‌های مرجئه باشد؛^۲ همچنین پرسش از قول کسانی که می‌گویند خداوند آدم را به‌صورت خود خلق کرد؛^۳ پرسش از معنا و مدلول آیاتی از قرآن کریم که موهِم دست داشتن خداوند هستند، مانند آیه ۷۵ سوره شریفه ص: (یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَک أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیدَی‏)؛^۴ پرسش از حقیقت روح و معنا و مدلول آیه ۲۹ سوره شریفه حجر: (وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی)^۵ و پرسش از استطاعت و معنای ‌آیه ۹۷ سوره شریفه آل‌عمران: (وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلا)^۶ و پرسش‌های دیگری از این دست که در روایات محمد بن مسلم فراوان می‌توان دید که هر کدام می‌تواند ناظر به باور گروه‌های فعال در کوفه باشد.

سماعة ‌بن ‌مهران، از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السلام شخصیت دیگری است که به‌ سادگی نمی‌توان از کنار پرسش‌های اعتقادی او گذشت. او از تاجران کوفه و راوی‌ای ثقه‌ بود و کتابی داشت که عثمان ‌بن ‌عیسی از آن کتاب نقل کرده است.^۷ پرسش او در باب عقل و جهل از امام صادق علیه السلام؛^۸ پرسش از بدعت و قیاس از امام کاظم علیه السلام؛^۹ پرسش از امام کاظم علیه السلامدرباره ردّ بر

امام باقر علیه السلامپرسیدم و پاسخ گرفتم».^۱ جالب‌تر این که او تصریح می‌کند تمام این چهل‌وشش هزار روایت را با پرسش از امام دریافت کرده و می‌گوید: «هیچ مسئله‌ای به ذهنم خطور نکرد مگر این که آن را از امام باقر علیه السلامپرسیدم تا آن‌جا که سی‌هزار حدیث از امام باقر علیه السلام و شانزده هزار حدیث از امام صادق علیه السلام پرسیدم».^۲ ناگفته نماند که نمونه‌هایی از این پرسش‌ها در اصلی به دست شاگرد وی علاء‌ بن ‌رزین گِرد‌ آمده است که بخشی از آن از سوی شهید اول نقل شده که در مجموعه اصول ستة عشر موجود است.^۳

مروری بر این مجموعه، گویای عمق تفکر و آگاهی محمد‌ بن مسلم بر آنچه در فضای فکری کوفه می‌گذرد، است. به نقل او، امام محمد باقر علیه السلام در وصف خداوند قدیم فرمود: «آن جناب یگانه و پناه محتاجان است، أحدی‏ المعنى‏ است؛ معانى کثیره مختلفه نیست» و در ادامه می‌گوید: عرض کردم: فدایت شوم، گروهى از اهل عراق گمان مى‏کنند که خداوند، به غیر آنچه مى‏بیند، مى‏شنود و به غیر آنچه مى‏شنود، مى‏بیند؛ فرمود: دروغ گفتند و ملحد شدند و خداوند را به خَلق تشبیه کردند. خداوند از این برتر است. آن جناب به حقیقت شنوا و بیناست، مى‏شنود به آنچه مى‏بیند و مى‏بیند به آنچه مى‏شنود». عرض کردم گمان مى‏کنند بیناست، آن‌گونه که خود تعقل مى‏نمایند و مى‏فهمند و حضرت فرمودند: «خداوند از این برتر است، جز این نیست که آنچه به صفت مخلوق باشد، معقول مى‏شود و خداوند چنین نیست».^۴

با تأمل در برخی کتب ملل و نحل و بررسی دیدگاه‌های متکلمان درباره خداوند، می‌توان دریافت که منظور محمد بن ‌مسلم از تعبیر «گروهی از اهلِ عراق» چه کسانی هستند؛ آن‌ گونه که اشعری در مقالات الاسلامیین گزارش داده است، هشام‌ بن ‌سالم بر این باور بود که خداوند صورت دارد و همانند انسان، حواس پنج‌گانه دارد و با آلتی می‌شنود که آن غیر از آلتی است که با‌ آن می‌بیند و با این همه مانند انسان گوشت و خون ندارد.^۵ مقاتل بن سلیمان، معاصرِ محمد بن مسلم که گویند از فرقه بَتَریه بوده است،^۶ از کسانی است که اشعری درباره او می‌گوید: «او به