نگویم» و امام فرمود: «به شما اجازه می‌دهم سخن بگویی»، حمران شهادتین گفت و سپس مطالبی عرضه داشت و امام صادق علیه السلام نیز در ادامه، حمران را به مانند شاقول و ریسمان بنّایی، شاخص برای دیگران دانست و خطاب به حمران فرمود: «با امام همچنان در ارتباط باش که در این صورت، مخالف تو زندیق است؛ هرچند به ظاهر محمّدی، علوی و فاطمی باشد».^۱ این روایت، از یک‌سو کمالِ ادب حمران در حضور امام معصوم را نشان می‌دهد و از سوی دیگر نشان می‌دهد که شخصیت علمی و کلامی وی تا بدان اندازه بود که امام علیه السلام چنین تحسین و توصیفی از او ارائه داده‌اند و در جمع بزرگانی از شاگردانشان او را شاخص برای دیگران معرفی کرده‌اند.

منصور ‌بن ‌حازم، نمونه دیگری است که گزارش مناظره او تلاش کلامی او را بیش از پیش آشکار می‌سازد. ابو ایوب منصور‌ بن ‌حازم بجلی از چهره‌های شناخته شده و سرشناس کوفه و از شاگردان امام صادق و امام کاظم علیهما السلامبود.^۲ او در گزارشی نزد امام صادق علیه السلاماز مناظره خود خبر داده و شیوه استدلال خود در اثبات وجود امام را گزارش کرده است. سیر استدلال منصور و شیوه ورود و خروج او در بحث، گویای تبحر او در فن مناظره است.^۳ مطالعه گزارش او، به‌روشنی آشکار می‌کند که او نزد امام علیه السلام شیوه‌های مناظره را آموخته و اینک در حال ارائه گزارش و تقریر آموخته‌هایش نزد استاد است.

با چشم‌پوشی از این گزارش‌ها باز هم جا دارد بر متکلم بودن این گروه از افراد پا فشرد؛ زیرا مأمور شدن برای مناظره - هرچند گزارشی از خود مناظره وجود نداشته باشد - از شاگردی در این فن خبر می‌دهد، عبدالرحمان ‌بن ‌حجاج از یاران و شاگردان امام صادق علیه السلام بود که اجازه و دستور به مناظره داشت.^۴ ابوعلی عبدالرحمان ‌بن ‌حجاج کوفی و ساکن بغداد از شاگردان ثقه امام صادق و امام کاظم علیهما السلامبود که در زمان امام رضا علیه السلام چشم از دنیا فرو بست.^۵ به نقل از کشّی، امام صادق علیه السلام به او می‌فرمود «با مردم مدینه مناظره کن، چون شیعه‌ای مثل تو را دوست دارم».^۶

او تنها متکلمی نیست که دستور مناظره او نقل شده است. ابوجعفر محمد ‌بن ‌حکیم

صادق علیهما السلامبود و امام صادق علیه السلام پس از مرگ او فرمود: «واللّه او مؤمن از دنیا رفت».^۱

شواهد از شناخت عمیق از امامت و علاقه وافر او در صرف کردن انرژی‌اش در معرفی امام حکایت دارد. صفوان می‌گوید:

وقتی حمران با اصحاب خود می‌نشست درباره روایات آل محمد علیهم السلام سخن می‌گفت و اگر کسی رشته سخن به سمت دیگری می‌کشید، دوباره روی سخن را به بحث مورد علاقه خود برمی‌گرداند و گاه در یک مجلس سه‌بار این عمل تکرار می‌شد و بار چهارم که هم‌نشینان او بحث را به وادی دیگری می‌کشاندند، مجلس را ترک می‌کرد.^۲

این روایت تنها گزارش‌گر علاقه و تلاش حمران برای امام‌شناسی نیست؛ تصویر گزارش مناظره موفق حمران با مردی شامی که در حضور امام صادق علیه السلام و به دستور آن حضرت انجام شد، گوشه دیگری از کوشش و تلاش این متکلم اندیشمند را نمایش می‌دهد و البته، جمله امام پیش از این مناظره بسی درخور توجه است که به مرد شامی فرمود: «اگر بر حمران غلبه یابی،‌گویی مرا شکست داد‌ه‌ای».^۳ این عبارت از یک سو نشان می‌دهد که حمران نیرویی آموزش دیده نزد آن حضرت بوده است و از سویی گویای باور امام به آشنایی کامل حمران به فنون مناظره است و نشان می‌دهد که حمران از این کارگاه عملی سربلند بیرون آمده است. افزون بر این، قرار گرفتن حمران در کنار متکلمانی چون هشام بن حکم، هشام‌بن‌سالم، مؤمن الطاق، نه‌تنها از جهت‌گیری‌ها و رویکرد کلامی او پرده بر می‌دارد، بلکه از توانایی و تبحر بالای علمی او نیز خبر می‌دهد. جالب‌تر از همه این‌که امام صادق علیه السلام با وجود هشامین و ‌مؤمن‌ الطاق، مناظره در بحث امامت را که از مهم‌ترین بحث‌های چالشی زمانه بود، به حمران سپرد.

گذشته از این، توصیف و تعریف امام از حمران در خور توجه و تأمل است. حمزه و محمد دو فرزند حمران نقل می‌کنند که با جماعتی از بزرگانِ دوست‌دار امام صادق علیه السلام در حضور آن حضرت نشسته بودیم و بحث می‌کردیم و حمران ساکت نشسته بود که امام خطاب به حمران فرمود: «چرا ساکتی؟» عرض کرد: «قسم خوردم که در مجلسی که شما حضور دارید، سخن