تلاش می‌کند در شرایطی از مثال استفاده کند و طرف مقابل را وادارد تا حکمی را که در مورد مثال او ساری و جاری است را درباره مسئله مورد مناقشه نیز بپذیرد. این رفتار البته، می‌تواند هادی خصم در دست‌یابی به حقیقت هم باشد.

‌مؤمن الطاق نیز در مقام مثال‌آوری و سریان نتیجه آن به موضوع مورد سؤال، خطاب به ابوحنیفه که از او درباره علتِ مطالبه نشدن حقوق ضایع شده حضرت علی علیه السلام، توسط حضرتش سؤال کرده بود، قضیه‌ای را یاد‌آور شد که بر پایه آن سنّیان معتقد بودند جنّیان، سعد بن عباده را کشته‌اند! داستان این واقعه را پیشتر در بخش استفاده از تاریخ در کلام ‌مؤمن الطاق بیان کردم، اما آنچه شاهد ما در این بخش است استفاده‌ای است که مؤمن از این پندار تاریخی می‌کند و در جواب ابوحنیفه اظهار می‌کند در صورت بروز چنین فعلی از حضرت علی علیه السلام، چه‌بسا ممکن بود همان نتیجه هم برای حضرتش اتفاق بیفتد و آن نتیجه البته، چیزی نبود جز قتل سعد بن عبادة.^۱

نمونه دیگر، داستانی است که پیشتر از گفت‌وگوی او با زید بن ‌علی یادآور شدیم. ‌مؤمن الطاق با تمثیلی حکم آیه پنجم سوره یوسف را برای زید بازگو کرده و آن را دلیل ادعای خویش می‌انگارد. وی دلیل رد و انکار همکاری با زید را این می‌‌‌داند که زید حجت خداوند نیست و حجت خداوند هم اجازه بذل جانش را در راه زید به وی نداده است و از همین‌رو، همکاری با زید بسان هلاکتش خواهد بود. زید در پاسخِ ‌مؤمن الطاق شفقت و مهربانی پدرش را در سرد نمودن غذای گرم یادآوری کرده و اظهار می‌کند چگونه چنین پدری بر من دلسوزی نکرده باشد که ‌مؤمن الطاق هم شفقت پدرانه را دلیل این اقدام می‌شمارد. او برای این که مدعای خویش را نیکوتر به کرسی اثبات بنشاند به قرآن متمسک شده و ضمن اقرارگیری از زید مبنی بر افضلیت انبیاء بر زید، می‌گوید: حضرت یعقوب، حضرت یوسف را امر کرد که داستان خوابت را به برادرانت نگو، مبادا بر تو نیرنگی کنند. او خوابش را نگفت و پنهان داشت تا از نیرنگ آنان در امان باشد؛ اما برادران را امر نکرد که به یوسف صدمه نزنید تا احیاناً در صورت صدمه زدن به یوسف، مخالفت امر ولی خداوند نکرده باشند. ‌مؤمن الطاق این عمل حضرت یعقوب را سرپوشی می‌داند که او تنها به‌واسطه شفقت پدری برای فرزندانش انجام داد و از همین‌رو

بهره برده است. نمونه‌هایی از این عملکرد پیشتر گذشت، اما گفت‌و‌گویی جالب میان او و ابوحنیفه رخ داده که اساس پیروزی ‌مؤمن الطاق در آن به واداشتن طرف مقابل به امری است که مورد انتظار اوست. ‌مؤمن الطاق در پاسخ به ابوحنیفه که می‌گوید شما شیعیان نمی‌توانید همسران خویش را طلاق دهید؛ به‌گونه‌ای پاسخ می‌گوید که طرف مقابل را برای قبول درخواست بعدی آماده سازد. او می‌گوید: ما قادریم همسران مخالفانمان را نیز طلاق دهیم پس چگونه نسبت به همسران خویش چنین نباشیم؟ سپس ادامه می‌دهد: اگر متمایل باشی، همسرت را طلاق دهم. ابوحنیفه که مشتاق می‌شود توان مورد ادعای ‌مؤمن الطاق را بر انجام این کار بیابد، خواسته او را قبول کرده و عملاً او را در طلاق همسرش وکیل می‌کند. ‌مؤمن الطاق نیز چنین می‌کند و می‌گوید: به امر تو همسرت را طلاق دادم، همانا تو به من گفتی این کار را انجام دهم.^۱

روش برخورد و رفتار عملی به‌جای پاسخ‌دهی

در مناظره‌ای دیگر او به‌جای پاسخ، رفتاری از خویش به نمایش می‌گذارد که سؤال‌کننده مردد می‌شود چه‌بسا پرسشی که از ‌مؤمن الطاق پرسیده به حدی ناصواب بوده که وی این‌گونه برخورد می‌کند. جاحظ نقل کرده که ابراهیمِ نظام وبشر بن خالد به ‌مؤمن الطاق گفته‌اند: حیا نمی‌کنی که در کتاب امامت خویش گفته‌ای: «إن اللّه تعالى لم یقل قط فی القرآن (ثَانِی اثْنَینِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللّه مَعَنَا)؟»، او که در بسیاری از مناظراتش با ابن‌ابی‌خدره، حروی و... به این آیه برای اثبات افضلیت حضرت علی علیه السلاماستشهاد کرده، تنها در جواب آنان چنان می‌خندد که پرسش‌کنندگان بعداً گفتند: وی چنان خندید،‌گویی به‌جای او، ما مرتکب چنین خلاف و گناهی شده بودیم.^۲

روش بیان تشابه میان اشیاء گوناگون و مثال‌آوری از رخدادهای تاریخی

بیان تشابه میان اشیاء گوناگون و مثال‌آوری از وقایع تاریخی به منظور استفاده از پیامدها و نتایج آن واقعه، از دیگر ابزارهایی است که جدلی می‌تواند در مناظرات خویش از آن استفاده کند. جدلی