461
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

گزارش ابن ندیم او در سال ۱۰۰ق به دنیا آمده و در سال ۱۶۸ق در حال اختفاء در‌گذشته است.۱ سال وفات او را ۱۶۷ق۲ یا ۱۶۹ق۳ هم ذکر کرده‌اند. لیکن اگر گفته ابن سعد صحیح باشد که در زمان مرگ ۶۲ یا ۶۳ سال داشته است، تولدش باید در ۱۰۴ یا ۱۰۵ق باشد. فرقه بُتریه به اعتبارِ مرجعیت فکری حسن بن صالح، «صالحیه» نیز نام گرفته‌ است.۴ در منابع اهل سنت، او به زهد و تقوا ستوده شده و آورده‌اند که اتقان، فقه، عبادت و زهد در او جمع شده بود.۵ حسن بن صالح نیز همچون کثیر‌النواء، اهل روایت و حدیث بوده است.۶ از همین‌رو، برخی وی را ضعیف و برخی ثقه دانسته‌اند؛ چنان‌که گفته شده او در میان هشتصد محدث از همه فاضل‌تر بوده است.۷

هر‌چند دیدگاه‌های او در باب خلافت ابوبکر، عمر و عثمان سبب شده تا منابع سنی مسلک او را ستوده و از او نقل حدیث کنند، اما به این دلیل ‌که حسن، مردی مبارز و به قیام مسلحانه علیه ستمگران قائل بود و از شرکت در نماز جمعه‌ای که به امامت امام ستمگر برگزار می‌شد دوری می‌کرد، زمینه اجتناب و احتیاط در برخورد را برای خویش فراهم آورد تا آن‌جا که برخی بزرگان اهل سنت، مردم را از او بر حذر می‌داشتند.۸ او بر مبنای باور به قیام مسلحانه، عیسی بن زید را در قیامش همراهی کرد و جدا از پنهانْ داشتِ عیسی در میان طایفه‌اش، مردم را در طرفداری از او سازمان‌دهی کرد، هرچند، خود دست به شمشیر نبرد.۹

حسن، از مخالفان خلفای بنی‌عباس بود و مهدی در دستگیری وی کوشش فراوان کرد.۱۰

1.. ابن ندیم، الفهرست، ص‌۲۲۷؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ج‌۱، ص‌۴۹۸؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج‌۲، ص‌۲۸۸.

2.. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج‌۶، ص‌۳۷۵.

3.. ذهبی، میزان الاعتدال، ج‌۱، ص‌۴۹۸؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج‌۲، ص‌۲۸۸.

4.. شهرستانی، الملل والنحل، ج‌۱، ص‌۱۶۱.

5.. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج‌۶، ص‌۳۷۵؛ ابن ندیم، الفهرست، ص‌۲۲۷؛ ابن حزم، الفصل، ج‌۴، ص‌۹۲و۱۷۲؛ سمعانی، الانساب، ج‌۸، ص‌۲۵۸.

6.. نوبختی، فرق الشیعه، ص‌۱۳.

7.. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج‌۶، ص‌۳۷۵؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ج‌۱، ص‌۴۹۷؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج‌۲، ص‌۲۸۸-۲۸۹.

8.. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج‌۷، ص‌۳۶۳-۳۶۴.

9.. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص‌۴۲۳و ۴۰۸؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج‌۲، ص‌۲۸۸.

10.. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج‌۶، ص‌۳۷۵.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
460

باقر علیه السلام مخالفت‌هایی داشته و در انکار امامت آن حضرت می‌کوشیده است؛۱ به‌گونه‌ای که همین رویکرد او سبب شده تا برخی منابع شیعی او را از اهل سنت بشمارند.۲ با وجود این، نام او در سلسله اسناد احادیث شیعی به چشم می‌خورد.۳ او در لسان امام محمد باقر علیه السلام همراه با ابومقدام ثابت‌الحداد و سالم ‌بن ابی حفصه گمراه‌کننده خوانده شده۴ و امام جعفر صادق علیه السلام ضمن بیزاری از او، وی را - همراه با ابو‌الجارود - دروغ‌گو و بی‌باور دانسته و لعن کرده‌اند.۵

کثیر‌النواء از صادِقَین علیهما السلامو همچنین از عبداللّه‌ ابن مُلیل بَجلی، عطیة بن سعد عوفی، محمد بن نشر حمدانی نقل روایت کرده است. منصور بن أبی‌اسود، أبوعقیل ‌یحیی بن متوکل، سفیان ‌بن‌ عیینة، شریک ‌بن‌ عبداللّه‌، محمد‌ بن‌ فضیل‌ بن غزوان، عبدالرحمن‌ بن عبداللّه‌ مسعودی و أبان بن عثمان بن احمد نیز روایت‌هایی از او نقل کرده‌اند.۶ کثیر‌النواء ضمن قبول خلافت ابوبکر و عمر، درباره عثمان نیز سکوت اختیار کرده بود و در عین حال، بر این اعتقاد بود که امام علی علیه السلامافضل‌ مردم پس از رسول خداست.۷ این اعتقاد، چنان که پیش از این اشاره شد، در واقع، مهم‌ترین انگاره مرجئه شیعه به‌حساب می‌آید.

حسن بن صالح‌ بن حی

ابو عبداللّه‌ کوفی،۸ حسن بن صالح بن حیّ۹ همْدانی۱۰ ثُوری۱۱ که مسعودی وی را حسن بن صالح بن یحیی۱۲ و جعفر سبحانی او را حسن بن صالح بن مسلم بن حی نامیده است.۱۳ بر پایه

1.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج‌۲، ص‌۵۱۲.

2.. اردبیلی، جامع الرواة، ج‌۲، ص‌۲۸.

3.. همان.

4.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج‌۲، ص‌۵۰۹.

5.. همان، ص‌۵۱۱.

6.. ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج‌۸، ص‌۳۶۸؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج‌۴، ص‌۳۰۰.

7.. نوبختی، فرق الشیعه، ص‌۹.

8.. ابن سعد، الطبقات الکبری ، ج‌۶، ص‌۳۷۵.

9.. همان.

10.. ابن حزم، الفصل، ج‌۴، ص‌۱۱۲.

11.. ذهبی، میزان الاعتدال، ج‌۱، ص‌۴۹۶.

12.. مسعودی، مروج الذهب، ج‌۳، ص‌۲۰۸.

13.. سبحانی، معجم طبقات المتکلمین، ج‌۱، ص‌۳۲۸.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35775
صفحه از 572
پرینت  ارسال به