47
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد

محمد جعفر رضایی۱

درآمد

یکی از پرسش‌ها و ابهام‌های مهم در تاریخ کلام امامیه تفاوتی است که میان اندیشه‌های متکلمان عصر حضور (مدرسه کوفه) و متکلمان امامیه در دوره‌های بعد - به‌ویژه متکلمان مدرسه کلامی بغداد۲، مانند شیخ مفید و سید مرتضی - وجود دارد. توجه به این تفاوت‌ها و نزدیکی دیدگاه عالمانی همچون شیخ مفید و سید مرتضی به معتزله، بر اهمیت این پرسش می‌افزاید. چه امامیه را در این دوره متأثر از معتزله بدانیم و چه این ادعا را انکار کنیم، نمی‌توان تفاوت‌های موجود میان دیدگاه‌های این دو گروه از متکلمان امامیه (متکلمان امامیه در عصر حضور و متکلمان امامیه در سده چهارم و پنجم) را نادیده انگاشت.۳ این تفاوت‌ها این پرسش را به ذهن می‌آورد که کلام امامیه در مدرسه کوفه چه سرانجامی داشت؟ آیا اندیشه‌های کلامی امامیه در مدرسه کوفه به‌کلی از میان رفت یا این که به نوعی به حیات خود تا مدرسه بغداد ادامه داد؟

1.عضو هیأت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث قم.

2.. مقصود از مدرسۀ بغداد، مدرسه‌ای کلامی است که از غیبت صغری آغاز شده و در نهایت، در افرادی مانند شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی به اوج خود رسیده است.

3.. مادلونگ، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی، ص۱۵۱-۱۷۱. این تفاوت‌ها به اندازه‌ای است که برخی از محققان اين دو مدرسۀ کلامی را از یک‌دیگر بیگانه دانسته‌اند (Amir Moezzi, The Divine Guide in Early, pp. ۵-۲۸).


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
46

صالح، بیروت: الجمل، ۲۰۰۸م.

۳۳. کراجکی، ابوالفتح، کنز الفوائد، قم: دارالذخائر، ۱۴۱۰ق.

۳۴. کشی، محمد‌بن‌عمر، رجال الکشی‌- اختیار‌معرفة الرجال‌، تصحیح: مهدى رجایى، قم: موسسه‌ آل البیت علیهم السلام، ۱۳۶۳ش.

۳۵. کلینی، محمد ‌بن یعقوب‏، الکافی، ج۱، تصحیح: على اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران:‌ دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.

۳۶. گرامی، سید محمدهادی، نخستین مناسبات فکری تشیع، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام، ۱۳۹۱ش.

۳۷. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت:‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

۳۸. محمدی مازندرانی، بشیر، مسند محمد ‌بن مسلم الثقفی الطائفی، قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین، ۱۳۷۵ش.

۳۹. ______، مسند ابی‌ بصیر، قم: دارالحدیث، ۱۳۸۳ش.

۴۰. ______، مسند زرارة ‌بن أعین، قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین، ۱۴۱۳ق.

۴۱. مدرسی طباطبایی، سید حسین، «مناظرات کلامی و نقش متکلمان»، فصلنامه نقدونظر، ش۳ و۴، ۱۳۷۴ش.

۴۲. ______، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران: انتشارات کویر، ۱۳۸۶ش.

۴۳. مرزبانی خراسانی، مختصر اخبار الشعراء الشیعة، به کوشش: شیخ محمد هادی امینی، بیروت: شرکة الکتبی للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۳ق.

۴۴. مفید، محمد ‌بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک‌گیل، ۱۳۷۲ش.

۴۵. موسوی خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواة، قم: مرکز نشرالثقافة الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.

۴۶. نجاشی، احمد ‌بن علی، رجال النجاشی، قم: موسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین، ۱۳۶۵ش.

۴۷. نیومن، آندره، دوره شکل‌گیری تشیع دوازده امامی، قم: ‌انتشارات شیعه‌شناسی، ۱۳۸۶ش.

۴۸. ولفسن، هری اوسترین، فلسفه علم کلام، ترجمه احمد آرام، تهران: الهدی، ۱۳۶۸ش.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 36057
صفحه از 572
پرینت  ارسال به