455
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

آنها به این باور رسیده بودند که نباید در اعتقاد به مسئله خلافت حضرت علی علیه السلام پای فشرد و حساسیت نشان داد تا در عمل، مشکلات جامعه شیعه، همچون سهم نداشتن در حکومت سیاسی، در اقلیت بودن و... حل و فصل شود. بدین ترتیب، مسئله خلافت و امامت حضرت علی علیه السلام در ذهن و ضمیر این دسته از شیعیان کوفه جایگاه خود را از دست داد و کار به آن‌جا کشید که برخی از ایشان در منازعه اعتقادی میان علی‌ بن ابی‌طالب علیه السلام، ابوبکر و عمر با اذعان به برتری حضرتش بر دو خلیفه، ولایت و خلافت آنها را نیز می‌پذیرفتند.

باری، این ادعا بدین معناست که ارجائی که از اساس بر سر مسئله حضرت علی علیه السلام و عثمان در مدینه و در میان اهل سنت به وجود آمده بود، اینک در میان برخی شیعیان به دوره‌های پیش‌ تسری داده شد و در باب حضرت علی علیه السلام، ابوبکر و عمر مطرح شد و عملاً جریانی با عنوان مرجئه شیعه را به منصه ظهور رساند، جریانی که هرچند به احقیت و افضلیت حضرت علی علیه السلام اذعان داشت، اما در امر خلافت ایشان کوتاهی می‌ورزید و خلافت شیخین را مشروع می‌شمرد.

بنابراین، روشن است که نامگذاری این گروه به مرجئه شیعه، نه بی‌ارتباط با معنای لغوی ارجاء بود و نه نامرتبط با داستان پیدایی ارجاء در عرصه سیاست و نه بی‌وجه با کاررفتِ اصطلاحِ مرجئه در لسان شیعه؛ اما فرضیه پیش‌گفته درباره جریان مرجئه شیعه، هنگامی قابل توجه خواهد بود که شواهد تاریخی آن را تأیید کند. از این‌رو، بایسته است نشان داده شود که گروهی در کوفه بودند که ‌‌‌گرایش‌هاى فکریِ همگون یا یکسان داشتند که نسبت به هم احساس وابستگى می‌کردند و شبکه‌های ارتباطی به هم پیوسته‌ای را سامان داده بودند. در ادامه، تلاش شده است همین دو ویژگی را میان برخی شیعیان کوفه واکاوی کرده و ربط و نسبت فکری آنان با یک‌دیگر به تصویر کشیده شود.

مرجئه شیعه و بتریه

بنا به نقل تاریخ با آشکار شدن قیام زید‌ بن علی بن‌الحسین علیه السلام در کوفه - در سال ۱۲۱ ق - شیعیانِ اعتقادیِ قائل به اندیشه وصایت بدو گرویدند، اما آن‌گاه که در کنار او برخی سنیان و هواداران تفکر ارجاء شیعی را دیدند برای همراهی زید از او ‌خواستند تا از خلفا برائت جوید، اما او از این امر سرپیچید و از همین‌رو، از جانب ایشان طرد شد.۱ فراموش نکنیم که مسئله شیعیان

1.. طبری، تاریخ الامم، ج‌۵، ص‌۴۹۱؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج‌۵، ص‌۳۹۰-۳۹۱.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
454

افزایش فشارهای سیاسی برای همراهی جامعه ناراضی و تطمیع‌ناشده با خلیفه - به‌ویژه خاندان بنی‌هاشم - فضا و بستر قیام‌ها و انقلاب‌هایی را در جمع شیعیان فراهم آورد. ریشه‌های این رویکرد را می‌توان در آستانه قیام عاشورا و پیش‌ از آن با دعوت اباعبداللّه ‌‌الحسین علیه السلام از سوی مردم کوفه برای مقابله با معاویه، هواداری عده‌ای دیگر از عبداللّه‌‌ بن‌ زبیر جهت قیام علیه حکومت وقت، قیام توابین در کوفه، قیام زید و حسنیان و... یافت که همگی واکنشی به شرایط سیاسی جامعه آن زمان بود.

شیعیان در این دوران نه‌تنها سهمی در حکومت نداشتند، بلکه حتی از سوی بنی‌امیه سرکوب و منکوب نیز می‌شدند. از همین‌رو، تلاش می‌کردند تا در موقعیت‌های مناسب، قیام‌هایی را علیه حاکمان وقت سامان ‌دهند. رویکرد بنی‌امیه‌ستیزیِ شیعیان، آن‌قدر نمود داشت که امامان شیعه علیهم السلامبه‌دلیل عدم قیام علیه حاکم جائر، از سوی برخی شیعیان مورد پرسش و سؤال قرار گرفته بودند.

در این بین وحدت‌بخشی میان نیروهای ضد اموی و جلوگیرى از فتنه‏هاى داخلى و... برای شیعیان بسیار حائز اهمیت بود. پیشتر دیدیم که سنیان کوفه با نظریه ارجاء، از بند اختلاف‌ها می‌رهیدند و خود را برای سامان‌دادن لشکری متحد و یکپارچه از مسلمانان در مقابل بنی‌امیه، منسجم می‌کردند؛ ایده‌ای که از آن با نظریه ارجاء سیاسی یاد کردیم. به نظر می‌رسد در نگاه برخی جامعه شیعه، همین الگو می‌توانست مؤثر واقع شود و تا اندازه‌ای در انسجام نیروهای شیعی کارگر افتد. از همین‌رو، گروهی از شیعه، به رویکرد ارجاء یا قرائتی نزدیک به آن گرایش پیدا کردند تا از رهگذر آن بر مشکلات سیاسی جامعه شیعی فائق آیند.

پذیرش رویکرد سیاسی ارجاء از سوی برخی شیعیان، با بسترهاى تاریخى و زمینه‏هاى سیاسى خویش سبب شد تا یک مبناى توجیه‏پذیرِ اعتقادى‌ براى واگذارى خلافت در دوره اول، در جامعه شیعه نیز فراهم آید. دیدگاهی که اصل مسئله خلافتِ بلافصل علی‌‌‌بن‌ابی‌طالب علیه السلام را انکار نمى‏کرد و به برتری و تقدم حضرت علی علیه السلام بر دیگر خلفا اذعان داشت، اما در مسئله خلافت و امامت حضرت علی علیه السلام کوتاه مى‏آمد. به گمانِ این شیعیان، تاکتیک عقب‌نشینی در امر خلافتِ بلافصلِ حضرت علی علیه السلام می‌توانست مشکلات سیاسی و اجتماعی پیش‌ روی جامعه شیعه را حل و فصل کند. این دسته از شیعیان اساسی‌ترین انگاره و اعتقاد مخالفانشان (= مرجئه) را در تن‌پوشِ شیعه مطرح می‌کردند و از همین‌رو، به تعبیر دقیق امام صادق علیه السلامبه «مرجئه شیعه» ملقب شده بودند.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 36090
صفحه از 572
پرینت  ارسال به