415
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

درباره سکوتش می‌پرسد و حمران می‌گوید‌‌: «با خود عهد کرده‌ام در مجلسی که شما تشریف دارید، سخن نگویم» و امام صادق علیه السلام از او می‌خواهد که در این مناظره شرکت کند. حمران در مناظره شرکت می‌کند و رویکرد و سخن او در مناظره مورد تمجید امام صادق علیه السلام قرار می‌گیرد تا آنجا که امام صادق علیه السلام خط درست را همان کلام حمران معرفی فرمودند.۱ توانایی حمران در کلام، در سخنان اصحاب نیز بازتاب داشته است. یونس بن یعقوب یکی از اصحاب ائمه علیهم السلام، حمران را به‌عنوان یک شخصیت ممتاز کلامی معرفی کرده است.۲ او ‌گفت‌وگوهای علمی فراوانی با زراره داشته که در برخی از مسائل مانند مسئله صفات الهی، موافق اندیشه‌‌های زراره بود و در برخی دیگر - مانند مسئله ایمان - سعی در تصحیح اندیشه‌‌های برادرش داشت.

از دیگر شخصیت‌‌های کلامی آل اعین، عبدالله بن بکیر است. او با این‌که از نظر عقیدتی از‌ فطحیه دانسته شده، امّا از فقهای امامیه شمرده شده است.۳ او بیشتر از‌‌ دیگر اعضای خاندان اعین، از زراره روایت نقل کرده است. پی‌گیری نظریه‌های زراره با لحاظ موافقت کامل، تکمیل و اصلاح آن، از ویژگی‌‌های فکری اوست. عبدالله بن بکیر در مسئله معرفت اضطراری، هم‌نظر با زراره بود و روایاتی هم‌مضمون با دیدگاه زراره، نقل کرده است.۴ عبدالله بن بکیر دیدگاه زراره در مسئله «ایمان» را تکمیل کرده است. او درباره «ملاک قبولی اعمال»، روایتی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که با وجود ایمان هیچ گناهی تأثیر نمی‌کند و با وجود کفر نیز، هیچ رفتار نیکی سود نخواهد داشت.۵ او همچنین از ایمان داشتن یا نداشتن شخصی که در حال گناه کردن است،۶ روایتی نقل کرده است؛ این در حالی است که هیچ روایت صریحی از زراره در مورد ملاک قبولی اعمال و مؤمن بودن یا نبودن شخص گناهکار، در دست نیست. همچنین عبدالله بن بکیر به‌دنبال اصلاح ‌‌اندیشه زراره در مسئله «استطاعت» بوده است.

افزون بر متکلمان پیش‌گفته در این خاندان، دانشیان دیگری چون بکیر بن اعین، حمزه بن حمران، محمد بن حمران، حسن بن جهم بن بکیر و محمد بن عبدالله بن زراره نیز رویکردی

1.. شیخ صدوق، معانی‏الأخبار، ص۲۱۲-۲۱۳.

2.. کلینی، کافی، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۳.

3.. نجاشی، رجال نجاشی، ص‌۳۴۵.

4.. برقی، محاسن، ج۱، ص۲۴۱.

5.. همان، ص‌۱۶۶.

6.. همان، ص۱۰۶.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
414

تقدم زراره بر دیگر امامیه در مباحث علمی از جمله کلام است. این نکته را همان‌گونه که پیش‌تر بدان اشاره شد، می‌توان در کلام نجاشی دید؛ او زراره را «شیخ أصحابنا فی زمانه و متقدمه» معرفی کرده است.۱

از دیگر شخصیت‌‌های کلامی خاندان اعین، حمران بن اعین است‌‌ که برای شناخت آموزه‌‌های کلامی ائمه علیهم السلامتلاش بسیار کرد. تلاش علمی او، در آثار روایی به‌جامانده از او کاملاً نمایان است؛ به‌طوری‌که بیشترین روایات وی، در عرصه مسائل اعتقادی است.۲ نکته قابل توجه دیگر آن‌که، شمار بالایی از روایات اعتقادی او در قالب پرسش از امام علیه السلام است. این پرسش‌گری، نشان از دغدغه‌‌های کلامی حمران دارد. برای مثال، حمران از مسئله «خلود در جهنم» پرسش کرده است.۳ همین‌طور او از معنای (بَدِیعُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ)۴ و (قَضى‏ أَجَلًا وَأَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ) پرسش کرده است.۵ او همچنین از امام باقر علیه السلام در این‌باره که آیا ایشان همان قائم علیه السلامهستند، پرسیده است.۶

از دیگر نشانه‌‌های گرایش کلامی حمران، مناظره‌های اوست. در کتب تراجم و روایی چندین مناظره برای حمران ثبت شده است در یکی از این مناظره‌ها، مردی از شام به نزد امام صادق علیه السلاممی‌آید و از او درخواست مناظره می‌کند. امام صادق علیه السلاماز شاگردانش می‌خواهد که با او مناظره کنند و یکی از مناظره‌کنندگان حمران است. حمران در این مناظره موفق می‌شود مرد شامی را شکست دهد‌ و امام صادق علیه السلام پس از شکستِ مرد شامی، در مقام ارزیابی مناظره اصحابش از همه آنها - به‌جز حمران و هشام بن حکم - اشکالاتی می‌گیرد، ولی از حمران و هشام بدون هیچ اشکالی تقدیر می‌کند۷ که این امر نشان‌دهنده آن است که حمران افزون بر این‌که کلام می‌دانسته است، روش و محتوای مناظره او نیز بی‌اشکال بوده است.

همچنین در مجلس مناظره‌ای دیگر، حمران صحبت نمی‌کند تا این‌که امام صادق علیه السلام از او

1.. نجاشی، رجال نجاشی، ص۱۷۵.

2.. در منابع روایی حمران تنها ۱۷ روایت فقهی دارد و این در حالی است که از او بیش از ۴۰ روایت اعتقادی بدون تکرار در منابع حدیثی موجود است.

3.. حسین بن سعید اهوازی، الزهد، ص۹۸.

4.. صفار، بصائر الدرجات، ص۱۱۳.

5.. کلینی، کافی، ج۱، ص۱۴۷.

6.. نعمانی، الغیبه، ص۲۱۵.

7.. کلینی، کافی، ج۱، ص۱۷۱-۱۷۳.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 36181
صفحه از 572
پرینت  ارسال به