نقش محدثان برجسته در نقل احادیث خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام

برخی راویان ثقه سهام‌دار اصلی نشر و ترویج آموزه‌‌های اهل بیت علیهم السلامدر میان شیعیان بودند. ایشان هم در زمان خود و هم در سده‌های بعد به عنوان راویان موثقی تلقی شده‌‌اند که اتهام غلو یا وضع ‌‌‌‌درباره ایشان مطرح نبوده است. از این‌رو، می‌توان ادعا کرد آنچه ایشان ‌‌‌‌درباره خلقت نوری اهل بیت علیهم السلامنقل کرده‌‌اند مورد پذیرش عموم جامعه شیعه بوده است. برخی این راویان پر روایت عبارتند از: محمد بن مسلم (متوفای۱۵۰ق) دارای بیش از ۸۰۰ حدیث در الکافی؛ ابان بن عثمان (هم‌طبقه امام ششم و هفتم) نقل‌کننده ۷۰۰ روایت در الکافی؛ فضاله بن ایوب (زنده در زمان امام رضا علیه السلام) دارای ۲۲۳ روایت در الکافی؛ حسین بن سعید الاهوازی (زنده در زمان امام هادی علیه السلام) دارای ۶۷۵ روایت در الکافی. این چهار راوی که در چهار طبقه متوالی قرار دارند، زنجیره سند یکی از معتبرترین روایات خلقت نوری را تشکیل می‌دهند، یعنی روایتی که شیخ صدوق آن را نقل کرده است.^۱

در سند دو حدیث ^۲ ابوبصیر اسدی (متوفای ۱۵۰ق) قرار دارد که دارای ۱۰۲۱ روایت در الکافی است. هر دو حدیث او بر خلقت نوری عام دلالت دارند، اما هر دو روایت از جهت انتساب به ابوبصیر دچار اشکال‌اند؛ زیرا در طریق روایت نخست منصور بن العباس الجرازینی قرار دارد که نجاشی او را مضطرب الامر دانسته است.^۳ از آنجا که واژه اضطراب ممکن است به اضطراب در عقیده و به طور خاص به گرایش غالیانه اشاره داشته باشد، نمی‌توان ادعا کرد که این گزارش از ابی بصیر از غیر طریق متهمان به غلو به دست ما رسیده است.^۴ دشواری ‌‌‌‌درباره حدیث دوم^۵ بیش از این است؛ زیرا در طریق آن جعفربن محمد بن مالک قرار دارد که متهم به ارتفاع بوده است. بدین ترتیب این دو حدیث خلقت نوری عام^۶ را نمی‌توان مستندی بی‌طرف برای نسبت دادن نقل روایات خلقت نوری به ابوبصیر دانست.

ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی (متوفای ۱۵۰ق) از جمله دیگر راویان روایات خلقت نوری

شیخ طوسی او را متهم در دینش معرفی کرده است.^۱ دیگر راویان این روایت غیر از علی بن الحسین بن علی بن بابویه (پدر شیخ صدوق) افراد مجهول یا کمتر شناخته شده‌اند. در مجموع می‌توان گفت که راوی نخست (جابر) و چهارم (ابراهیم بن اسحاق) متهم به غلو‌‌اند و دو راوی میانی، یعنی عمرو بن شمر و عبداللّه بن حماد نیز در معرض همین اتهام قرار دارند.

نقل توسط راویان مجهول

حضور شمار قابل توجهی از افراد مجهول یا کمتر شناخته شده در برخی روایات خلقت نوری جلب توجه می‌کند. برای نمونه، به دو روایت اشاره می‌شود:

روایت نخست^۲: در میانه این حدیث محمد بن عیسی بن عبید (متهم به غلو) قرار دارد که از محمد بن شعیب، از عمران بن اسحاق، از محمد بن مروان از امام علیه السلام نقل می‌کند که هر سه راوی، مهمل یا مجهول‌اند. در میان این سه نفر شاید بتوان محمد بن مروان را با توجه به کثرت نسبی روایاتش (۵۸ روایت در الکافی) فردی دانست که در زمان خود شناخته شده بوده است.

روایت دوم^۳: در میانه اسناد این روایت حسین بن عبیداللّه بن سهل قمی قرار دارد. کشّی او را از کسانی دانسته که قمی‌ها او را به اتهام غلو از قم اخراج کردند^۴ و نجاشی نیز او را متهم به غلو دانسته است.^۵ او این روایت را از محمد بن ابراهیم جعفری از احمد بن علی از محمد بن عبداللّه بن عمربن علی از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند. این سه راوی نیز همانند سه راوی پیشین مهمل یا مجهول‌اند. وجود این تعداد از افراد مهمل یا مجهول در سند این دو روایت که هر دو از خلقت نوری خاص پیشین سخن می‌گویند، می‌تواند این فرض را مطرح کند که در مدرسه کوفه - افزون بر افراد بلندآوازه‌ای چون جابر- مفضل و محمد بن سنان که راست‌باوری آنها یا مضمون روایات ایشان مورد اختلاف بود، راویان کمتر شناخته‌شده‌ای نیز که جایگاه علمی والایی نداشتند، دست اندرکار نقل و ترویج روایاتی از این دست بوده‌اند.