ویژگی‌های خاص نبوت - و یا تا سرحد خدایی بالا می‌بردند. در نگاه این جریان، ولایت و پذیرش آن، جای مناسک شرعی را می‌گرفت و شاید از همین‌رو هم برخی وابستگانِ این جریان، اهل اباحه‌گری بوده‌اند. بیان بن سمعان، مغیرة ‌بن سعید و ابوالخطاب شاخص‌ترین افراد این جریان‌اند.

گروه دوم، دسته‌ای از اصحاب بودند که به‌دلیل نقل پاره‌ای از احادیث با مضامینی خاص، به غلو متهم شدند. همین اتهام، زمینه‌ای شد تا این گروه از اصحاب - هم به لحاظ هویت اجتماعی و هم به لحاظ معرفتی - از گروه پیشین متمایز شوند. در باب این که این دو گروه از ابتدای پیدایی و در مسیر رشد و گسترش، چه ارتباطی با هم داشته‌اند و چه نسبتی میان میراث علمی این دو گروه برقرار است، از قدیم گمانه‌زنی‌هایی رواج داشته است که باید به دقت بررسی و مورد تحقیق قرار گیرد. با این همه می‌بینیم که تراث فکری و میراث روایی این گروه متهم، میان علمای امامیه رواج داشته است. نزدیک به شصت نفر از مصنّفان شیعه در کتاب نجاشی - به صراحت یا به تلویح - متهم به غلو شده‌اند که یک سوم آنان از اصحاب فکری مدرسه کوفه‌اند.^۱

ابومحمد جابر ‌بن یزید جُعفی - از راویان صادقین علیهما السلام- چونان سرشاخه‌ای برای این گرایش دانسته شده است. دلیل اتهام او به غلو به راستی آشکار نیست. این اتهام را نمی‌توان به‌دلیل ارتباط با جریان غالیان دانست؛ چرا که شاهدی بر ارتباط جابر با خط امثال ابوالخطاب و بیان ‌بن سمعان در دست نیست؛ اما محتوای برخی روایات او نشان می‌دهد که او معارفی ویژه یا خاص داشته که به دستور امامان برای مردمان آشکار نمی‌کرده^۲ و یا حتی در خلوت خود با چاه در میان می‌گذاشته است.^۳

مفضل ‌بن عمر راوی دیگری است که چونان جابر متهم به غلو است و همانند او از خاندان جُعفی است. وی محضر امام صادق و امام کاظم علیهما السلامرا درک کرده است و گفته شده که او «خطابی» بوده است.^۴ پس از او محمد ‌بن سنان معروف‏ترین شخصیتی است که در نسل پس از جابر به غلو متهم شده است. ریشه این اتهام نیز چندان معلوم نیست، اما بسیار محتمل است این اتهام برخاسته از نقل روایات جابر بوده باشد که نجاشی از آن خبر داده است.^۵

۲۰۳) از اصحاب اجماعرا می‌توان نام برد. او نیز کتابی در امامت نگاشته است. ^۱ ابوالحسن کوفی علی ‌بن رئاب التمیمی نیز از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السلاماست و کتابی با نام الوصیة والامامة از خویش به یادگار گذاشته است^۲ و در تاریخ مناظره‌هایی از او ثبت شده است. نوشته‌اند که او دو برادر داشته که یکی از بزرگان اهل سنت و دیگری از سردمداران خوارج بوده‌ و علی ‌بن رئاب همه‌ ساله سه روز را به مناظره با برادران خویش اختصاص می‌داده است.^۳

این افراد تنها نمونه‌ای از وابستگان این جریانند که هم پرسش‌گری اعتقادی دارند، هم تولید میراث کرده‌اند و هم در صورت لزوم و فراهم شدن بستر به مناظره تن داده‌اند. پرسش‌های هواداران این جریان از ائمه علیهم السلامبه خوبی نشان می‌دهد که اینان تا چه اندازه دغدغه فهم عمیق معارف را دارند؛ اما این اقدام از آن سو که در درون دستگاه و نظام معارف رخ می‌داد، چهره بیرونی نگرفت و در دوره خویش به کلام مشهور نشد.

نکته‌ای که نباید از آن غفلت ورزید آن‌که مضامین نقل شده از سوی برخی وابستگان این جریان، دو گرایش فکری دیگر با عنوان غلو و تقصیر را نیز به ما نشان می‌دهد؛ دو جریانی که بر اساس محتوای مخابره شده و مضامین اعتقادی - نه روش رویارویی - شناخته می‌شوند.

۲.‌۱. گرایش غالیان و متهمانِ به غلو

غالیان، به راستی از بارزترین جریان‌هایی‌ بودند که در سده دوم دوشادوش جریان‌های کلامی کوفه حضور داشته‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد که در کوفه سده دوم و سوم، دو گروه را با نام و نشان «غالیان» باید از یک‌دیگر بازشناخت؛ گروهی موسوم به غالیان و گروهی با نشانِ متهمان به غلو.^۴

گروه نخست، جریانی منفور نزد اهل‌بیت علیهم السلامبود و از سوی ایشان محکوم می‌شد.^۵ از این‌رو، با این‌که به شیعه منسوب هستند اما نه در جامعه عمومی شیعه و نه میان اصحاب مورد استقبال نبودند و طبیعتاً آثارشان نیز از سامانه اصحاب منتقل نشد. شاهد این ادعا آن‌که آثار این گروه نه در بین عالمان شیعه روایت شده و نه نام آنها در رجال شیعه وجود دارد و نه حتی کتاب‌های فهرست شیعه از آنها یاد کرده‌اند. بارزترین ویژگی فکری این جریان آن بود که ائمه علیهم السلامرا در حد پیامبری - با