مکان گرد هم آمده بودند؛ پس هر کدام از آنها که با هم آشنا بودند، با هم الفت گرفتند و آنان که با هم ناشناس بودند، مختلف گردیدند» و امام صادق علیه السلام فرمود: «به درستى که حق‌تعالى برادرى قرار داده میان ارواح در عالم اظله، پیش از آن‌که خلق کند بدن‌ها را به دوهزار سال؛ پس اگر برپا شود قائم ما اهل‌بیت، هر آینه میراث خواهد داد آن برادرى را که اخوت قرار داده حق‌تعالى میانشان در عالم اظله و میراث نخواهد داد برادرِ ولادتى را» و فرمود: «به تحقیق که ارواح ملاقات می‌کنند در هوا و شناسایی به هم می‌دهند و پرسش احوال از هم می‌کنند و چون آید روحى از زمین، ارواح گویند: به حال خودش گذارید که از هول عظیمى روى آورده! بعد از آن از او می‌پرسند: فلان چه شد و فلان چه شد؟ و هر چه گوید: در دنیا مانده، امید دارند که آن کس به ایشان ملحق شود و هر چه گوید مُرد، ارواح گویند: به گودال افتاد، به گودال افتاد».^۱

در مجموع روایاتی که شیخ صدوق در کتاب‌هایش ذکر کرده‌ است، هیچ روایتی از جریان متکلمان و نیز از اصحاب متهم به غلو وجود ندارد، بلکه این روایات از خطّ حدیث‌محور است. او درباره سه عنوانِ عالم ارواح، عالم اظله و عالم ذر روایت دارد. این روایات در کتاب‌های: التوحید،^۲ أمالی،^۳ علل الشرایع،^۴ کتاب من لا‌یحضره الفقیه،^۵ خصال^۶ و معانی الاخبار^۷ موجود است.

از جمع‌بندیِ سیر تاریخی نقل روایات عوالم پیشین در کوفه و قم، چنین به دست می‌آید که با وجود برخی تفاوت‌ها در روایات نقل‌شده اصل مسئله عوالم پیشین مورد اتفاق مدرسه حدیثی کوفه و قم بوده است.

در مدرسه حدیثی قم، تنها یک تألیف مستقل درباره عالم الاظله وجود دارد که مؤلفِ آن احمد بن محمد بن عیسی اشعری است.^۸ ‏نجاشی کتاب الاظله احمد بن محمد بن عیسی اشعری را از دو گروه نقل کرده است؛^۹ یکی، محمد بن یعقوب کلینی که از متبحران و نقادان

غلو، روایات بسیاری درباره عوالم پیشین وجود دارد.

بصائر‌الدرجات سعد اشعری قمی: سعد بن عبداللّه‌ اشعری قمی ‌نیز کتابی به نام بصائر‌الدرجات دارد که بخشی از این کتاب در کتاب مختصر البصائر حسن بن سلیمان حلی موجود است، اما اصل کتاب بصائر سعد اکنون وجود ندارد. در بخش «مختصر البصائر سعد» از کتاب مختصر البصائر حسن بن سلیمان حلی، چهار روایت وجود دارد که در این روایات اشاراتی به عوالم پیشین شده است.^۱ این چهار روایت در باب‌های گوناگونی قرار دارند و در باب ویژه‌ای با عنوان عوالم پیشینی، مانند عالم ذر یا عالم اظله و یا عالم ارواح وجود ندارند. کتاب بصائر سعد با بصائر صفار نقاط مشترک بسیاری دارند؛ این در حالی است که در موضوع عوالم پیشین، دارای اشتراک کمی ‌هستند، به طوری که در کتاب بصائر صفار، باب‌های ویژه‌ای با عنوان‌های پیش‌گفته وجود دارد، ولی بصائر سعد باب خاصی در این موضوع ندارد.

کافی: مهم‌ترین کتاب در مکتب قم، کتاب کافی است. در کتاب کافی دَه روایت درباره عوالم پیشین (ذر، اظله و ارواح) وجود دارد^۲ که در هفت روایت، بر مجموع عوالم پیشین اشاره شده است. وجود این تعداد روایت در کتاب کافی، نشان‌دهنده مورد قبول بودن روایات عوالم پیشین در دیدگاه کلینی است. در سندِ پنج روایت از این روایات، حسن بن محبوب وجود دارد. نکته جالب این که بیشتر این روایات از جریان متکلمانی همچون خاندان اعین، هشام بن سالم و محمد بن نعمان نقل شده‌اند و در این دسته از روایات، تنها یک روایت از مفضل بن عمر و یک روایت نیز از صالح بن سهل که از خطّ متهمان به غلو هستند، وجود دارد.

کامل‌الزیارات: در کتاب کامل ‌الزیارات ابن‌قولویه، یک روایت درباره اخذ میثاق وجود دارد که بر اخذ میثاق برای ربوبیت خداوند، نبوت محمد صلی الله علیه و الهو ولایت اوصیایش در عالم ذر اشاره دارد.^۳

تألیفات شیخ صدوق: به اعتقاد برخی از محدثان، آن مرحله‏اى که خداوند از انسان‌ها بر خویشتن گواه گرفت، مرحله خلقت ارواح پیش از اجساد است و دلیل آنها اَخبارى است که در خلقت ارواح پیش از اجساد وارد شده است. شیخ صدوق در کتاب الاعتقادات همین قول را اختیار کرده و اخبارى را نیز در این زمینه بیان داشته است. پیغمبر صلی الله علیه و الهفرمودند: «ارواح در یک