365
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

درباره عوالم پیشین است.۱ نکته قابل توجه این که در بین روایات محاسن هیچ اثری از خطّ متهمان به غلو وجود ندارد.

تفسیر قمی: در تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، اقرار در عالم ذر امری پذیرفته‌شده است؛ از این‌رو، او در موارد متعددی عالم ذر را با بسیاری از آیات که به گمان وی با میثاق بستن انسان‌ها مرتبط بوده‌اند، تطبیق داده است؛ برای مثال، وی در تفسیر موضوعی، سه آیه قرآن در سوره‌های گوناگون را برای میثاقِ واقع‌شده در عالم ذر تفسیر کرده است.۲ همچنین وی «اول مرّه» را در آیه: (کَما لَمْ یؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ)، به میثاق در عالم ذر تفسیر کرده است.۳ او سرانجام ذیل آیه ۱۷۲ اعراف، ‌اندیشه‌اش را درباره اعتقاد به عالم ذر، با ذکر روایات بیان کرده است.۴

بصائر‌الدرجات صفار: سومین کتاب در مکتب قم، بصائر‌الدرجات است. با وجود آن‌که صفار، کتاب بصائر را در مقامات ائمه علیهم السلام نگاشته، برای او آن‌قدر مسئله عوالم پیشین قطعی و مهم بوده که سه باب مستقل در این موضوع قرار داده و روایات را در این سه باب گنجانده است. این باب‌ها عبارتند از:

۱. باب فی رسول‌اللّه صلی الله علیه و الهأنه عرف ما رأى فی الأظلة والذر وغیره؛

۲. باب فی أمیر‌المؤمنین علیه السلام أنه عرف ما رأى فی المیثاق وغیره؛

۳. باب فی الأئمة علیهم السلام أنهم یعرفون ما رأوا فی المیثاق وغیره.

بیشترین روایات را صفار در بصائر الدرجات به ترتیب از: محمد بن الحسین بن ابی‌الخطاب، احمد بن محمد بن عیسی الاشعری و ابراهیم بن‌ هاشم، نقل کرده است.

درباره جریان‌های نقل‌کننده روایات عوالم پیشین در کتاب صفار باید گفت، در ارتباط با عوالم پیشین تنها یک روایت از خاندان زراره وجود دارد؛ این در حالی است که از خطّ متهمان به

1.. برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۶، ۱۷۸، ۲۰۳-۲۴۲ و ج۲، ص۳۰۴و۳۳۱.

2.. «حدثنی أبی عن بن‌أبی‌عمیر عن ابن‌مسكان عن أبی‌عبد‌الله علیه السلام قال ما بعث الله نبیاً من لدن آدم فهلم جرا إلا ویرجع إلى الدنیا و ینصر أمیرالمؤمنین علیه السلام؛ وهو قوله (لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ) یعنی رسول‌الله صلی الله علیه و اله (وَ لَتَنْصُرُنَّهُ) یعنی أمیر‌المؤمنین علیه السلام ثم قال لهم فی الذر أَ أَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلى‏ ذلِكُمْ‏ إِصْرِی‌ای عهدی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ الله للملائكة فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ وهذه مع الآیة التی فی سورة الأحزاب فی قوله: (وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ الآیة) والآیة التی فی سورة الأعراف قوله: (وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ) قد كتبت هذه الثلاث آیات فی ثلاث سور» (قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۰۶).

3.. قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۱۳.

4.. همان، ص۲۴۶.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
364

باشد؛ زیرا در کتبی مانند: محاسن، کافی و علل الشرایع، بابی به‌عنوان «بدأ الخلق» و در تمامی ‌این باب‌ها روایاتی درباره عوالم پیشین وجود دارد؛ پس امکان دارد در کتاب بدأ الخلقِ مفضل نیز روایاتی درباره اظله وجود داشته باشد. در کتب فهرستی و رجالی شیعه، تنها کسی که با عنوان «بدأ الخلق» کتاب داشته است مفضل بوده و برای دیگران چنین کتابی معرفی نشده است. شایان ذکر است که در منابع روایی، تنها دو روایت از مفضل درباره عوالم پیشین وجود دارد که یکی مربوط به خلقت ارواح۱ و دیگری مربوط به اظله است۲ و سخنی از اخذ میثاق نیست. کتابی به نام الهفت والاظله اکنون موجود است که گروهی از غالیان معاصر، آن را به مفضل بن عمر جعفی نسبت می‌دهند. این کتاب در دوران معاصر به‌وسیله عارف تامر در بیروت چاپ شده، اما در کتب فهرستی و رجالیِ شیعه، چنین کتابی به ایشان نسبت داده نشده است.

روایات عوالم پیشین در قم

در نحوه چگونگی تعامل علمای قم۳ با روایات عوالم پیشین، بهترین گزینه تحلیل آثار باقی‌مانده از علمای قم است؛ از این‌رو، به بررسی تک تک این کتاب‌ها بر اساس سیر تاریخی‌شان می‌پردازیم.

محاسن: در محاسن روایات عوالم پیشین مورد پذیرش قرار گرفته و در باب‌های مختلفی به آن اشاره شده است. این باب‌ها عبارتند از: باب المیثاق، بدأ الخلق، باب أرواح المؤمنین، باب الهدایة من اللّه، باب جوامع من التوحید وکتاب العلل. در بین این باب‌ها، باب «بدأ الخلق» در کتاب کافی نیز وجود دارد که احادیث آن به چگونگیِ آغاز خلقت اشاره دارد. در این میان، صحبت از عوالم پیشین نیز شده است؛ یعنی هم در محاسن و هم در کافی در این باب روایاتی درباره عوالم پیشین وجود دارد. با حذف روایات تکراری، نُه روایت در محاسن وجود دارد که

1.. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۶۱.

2.. کلینی، کافی، ج۱، ص۴۴۱.

3.. شهر قم، اولین مرکز تشیع در ایران بوده است. اشعریون نخستین افرادی بودند که تشیع را در اواخر سدۀ نخست هجری قمری، وارد ایران و قم کردند. وجود برخی قمی‌ها در بین شاگردان امام صادق علیه السلامنشان از وجود حیاتِ حدیث‌پژوهی در قم در عصر امام صادق علیه السلامدارد، اما اوج شکوفایی مدرسۀ حدیثی قم، در سدۀ سوم و چهارم بوده است و سرانجام با وفات شیخ صدوق در سال ۳۸۱ ق، مدرسۀ قم افول کرد.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35674
صفحه از 572
پرینت  ارسال به