353
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

و زنده کردن مردگان رسیده است. در برخی از این روایات نیز به بینا شدن خود ابابصیر از سوی امام اشاره شده است.۱ همچنین او روایاتی را که بر قدرت طی‌الارض امام یا قدرت سِیر دادن و انتقال برخی افراد بر روی زمین دلالت دارد، نقل می‌‌‌کند.۲ اساساً قدرت امام بر طی‌الارض، از اموری است که غالب محدثان نخستین امامیه همچون محمد بن مسلم، زراره، عبداللّه‌ بن بکیر۳، ابان بن تغلب۴ و عبدالله بن مسکان۵ درباره آن نقل حدیث کرده‌‌‌اند. از شخصیت‌های ‌کلیدی این گروه ابن ابی عمیر است؛ وی در نمونه‌‌‌ای بسیار جالب پس از این که علی بن حکم گزارشی از قدرت تصرف امام در امور تکوینی - از جمله در چشمان ابوبصیر- را برای او نقل می‌کند، می‌گوید: «شاهد باش که این مطلب همانند روز حق است».۶ براساس گزارش دیگری که ابن ابی عمیر از امام صادق علیه السلامنقل می کند، به نظر می رسد که وی به قدرت طی‌الأرض امام باور داشته است.۷ گویا حسن بن محبوب از دیگر شخصیت‌‌‌های مهم این دوره نیز به تصرف امام در امور تکوینی باور داشته است. در گزارشی که از او نقل شده از قدرت امام صادق علیه السلام در تصرف کوه‌ها‌ خبر داده شده است.۸

از جریان فکری هشام بن حکم، اما در هیچ یک از موضوعات پیش‌گفته روایتی نقل نشده است. افزون بر این، میان خط فکری هشام و اصحاب او و جریان مشهور محدثان اختلافات آشکارتری نیز وجود دارد. مهم‌‌‌ترین این اختلافات به بحث رابطه مالکیت امام با زمین و این که آیا این مالکیت، رابطه‌‌‌ای تشریعی است یا تکوینی، باز می‌گردد. مطابق با قرائن، هشام به مالکیت تکوینی و مطلق امام باور نداشته و همین امر سبب بروز اختلاف دامنه‌داری میان او و شاگردش ابن ابی عمیر شده است. ابن ابی عمیر که همیشه همراه و مباشر هشام و شاگرد او بوده است بر سر همین جریان مالکیت امام، از هشام جدا می‌شود. در اختلافی که میان او و ابومالک حضرمی

1.. صفار، بصائر الدرجات، ص‌۲۶۹ و ۲۷۱-۲۷۲.

2.. همان، ص‌۳۹۸ و ۴۰۵.

3.. همان، ص‌۳۹۸.

4.. همان، ص‌۴۰۲.

5.. همان، ص‌۳۹۹–۴۰۰.

6.. همان، ص‌۲۶۹.

7.. همان، ص‌۴۰۱.

8.. شیخ مفید، الاختصاص، ص‌۳۲۵.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
352

متکلم امامیه است که درباره عصمت امام سخن گفته و برای عصمت امام برهان عقلی ارائه کرده است. وی با ارائه چندین برهان عقلی۱ انگاره عصمت ائمه علیهم السلام را اندیشه‌‌‌ای عقلی بنیان گذاشت و چه‌بسا بتوان گفت همین امر سبب شد تا درباره قلمرو عصمت ائمه علیهم السلام نیز قلمروی بسیار وسیع را مطرح کند.

د) تعريف عصمت از دیدگاه هشام با استناد به کلام امام صادق علیه السلام چنین است: «معصوم كسی است كه به استعانت خداوند از جميع محرمات و گناهان بازداشته شده است». از این‌رو و با توجه به عقلی ساختن مسئله عصمت از سوی هشام، وی محدوده عصمت امام را بسيار گسترده می‌داند و نه‌تنها امام را از ارتكاب به معاصی و گناهان مبرّا می‌داند، بلكه اشتباه و فراموشی در امور دينی را نيز از ساحت امام دور می‌شمارد.۲

بنابراین، تفاوت عمده هشام با جریان مشهور امامیه نخستین در مسئله عصمت مستدل‌سازی عقلی عصمت امام است که بر محور آن تفاوت‌‌‌های دیگری نیز پدید آمد و همین امر نیز سبب شده تا اشتباهاتی نیز از جانب برخی عقیده نگاران و محققان در مورد دیدگاه خاص هشام درباره مسئله عصمت رخ دهد.

۵. گستره ولایت

اندیشمندان امامیه در مدرسه کوفه درباره گستره ولایت ائمه علیهم السلام نیز اختلاف نظرهایی داشتند. گروهی از اصحاب که می‌‌‌توان آنان را در میان جریان مشهورجست‌وجو کرد، به قدرت تصرف امامان در امور تکوینی باور داشته و ولایت امام را به حوزه خاصی محدود نمی‌‌‌دانستند. البته، قدرتی که از سوی خداوند به آنان عطا شده است.

ابابصیر، از جمله این اندیشمندان است که از او احادیثی درباره قدرت امام بر بینا کردنِ نابینا

1.. براهین عقلی هشام عبارتند از ۱. قیاس اولویت امام در عصمت نسبت به نبی (اشعری، مقالات الاسلامیین، ص‌۴۸)؛ ۲. برهان نفی علل گناه (شیخ صدوق، کمال الدین، ص‌۵۴)؛ ۳. برهان امتناع تسلسل (شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص‌۲۰۲)، ۴. نفی احتجاج به غیرمعصوم (شیخ صدوق، كمال الدين، ج۲، ص‌۳۶۶) و ۵. فلسفه وجود امام (همان) برای مطالعه بیشتر در این زمینه، نک: فارياب، «عصمت امام در تاريخ تفكر اماميه تا پايان قرن پنجم هجری»، ص‌۱۹۷–۲۰۱؛ فاریاب، «بازخوانی براهین عقلی متکلمان امامیه تا پايان قرن پنجم هجری».

2.. شیخ صدوق، كمال الدين، ج۲، ص‌۳۶۶.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35851
صفحه از 572
پرینت  ارسال به