گروه دوم از امامیه، ارتکاب گناهان هم از پیامبران و هم از ائمه علیهم السلامرا جایز نمی‌دانند؛ چرا که همگی آنان حجت خدا بر بندگان و معصوم از لغزش هستند.^۱

درباره گزارش اشعری و دیدگاه هشام به مسئله عصمت چند نکته قابل ملاحظه است:

الف) گزارش اشعری درباره اعتقاد هشام بن حکم در موضوع جواز ارتکاب گناه از پیامبر با دیگر قرینه‌های موجود همخوانی ندارد؛ زیرا پاسخ هشام به این پرسش که چرا امام علی علیه السلام به ابوبکر می‌‌‌فرمود «یا خلیفة رسول اللّه»، آن بود که بر فرض صدور چنین گفتاری از امام، سخن ایشان مانند کلام ابراهیم است که فرمود: «إنی سقیم» و مثل قول دیگرش که فرمود: «بل فعله کبیرهم» و مانند گفتار یوسف است که به برادرانش فرمود: (یا أیتها العیر أنکم لسارقون).^۲ این پاسخ هشام دست‌کم گویای باور او به عصمت فی‌الجمله انبیاء است؛ زیرا اگر او به عصمت پیامبران اعتقادی نداشت، دلیلی بر تمسک به گفتار آنان برای توجیه و تصحیح فعل امام وجود نداشت.^۳

ب) با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد استدلال هشام بر تمایز میان امام و پیامبران در مسئله عصمت، در واقع، بیانگر نوعی قیاس اولویت است. بدین معنا که اگر پیامبران با وجود وحی و نزول ملائکه بر آنان معصوم از گناهان هستند، به طریق اولویت امام نیز باید دارای عصمت باشد؛ چرا که ائمه علیهم السلامبا آن‌که حجت خداوند بر بندگان هستند، اما به آنان وحی نمی‌شود. بنابراین آنها حتماً باید معصوم باشند و اگر چنین نباشد حجیت آنان بر انسان‌ها مخدوش خواهد شد. البته، بخشی از این استدلال در کلمات دیگر هشام نیز موجود است، آن‌جا که در پاسخ ضرار درباره دلیل عصمت امام می‌گوید: «اگر امام معصوم نباشد به خطا وارد می‌شود پس اطمينانی نيست كه بر خود و دوستان و نزديكان خطايش را كتمان كند و خداوند به وسیله چنين شخصی بر خلق خويش احتجاج نمی‌كند».^۴

ج) برخی گمان کرده‌اند که هشام بن حکم پایه‌گذار اندیشه عصمت در میان امامیه است،^۵ اما آنچه از بررسی متون روایی و نیز کلمات اصحاب نخستین امامیه حاصل می‌‌‌شود چنین انگاره‌‌‌ای را رد می‌‌‌کند، اما آنچه برخی را به چنین خطای بزرگی واداشته آن است که هشام بن حکم نخستین

به امام از جمله معارف ضروری است و ممکن نیست که شناخت امام به کسی عطا نشده باشد.^۱

شهرستانی نیز در مورد انگاره زراره و اصحابش در باب معرفت، گزارشی آورده که بررسی آن به فهم گزارشِ اشعری کمک می‌کند. وی می‌نویسد: «از زراریه (پیروان و اصحاب زراره) حکایت شده است که معرفت، ضروری است و جهل نسبت به ائمه علیهم السلام جایز نیست...».^۲

در این میان، بایستی دیدگاه هشام بن حکم و اصحاب او را در گروه نخست و همراه با نظریه ابن ابی یعفورجست‌وجو کرد؛ زیرا باور آنان در مسئله معرفت آن بود که معرفت اضطراری منحصر در معرفت خداست و شرط تحقق و فعلیت یافتن این معرفت نیز نظر و استدلال است.^۳حال آن‌که از دیدگاه اصحابِ هشام، دیگر معارف - از جمله معرفت امام - ضروری نیست و تحصیل آن در گرو اکتساب و استدلال است.^۴

۴. عصمت امام

گزارش عقیده‌نگاران نیز شاهد محکمی است که امامیه نخستین در اعتقاد به اصل عصمت ائمه علیهم السلام اختلافی نداشته‌اند، اما آنان در موضوع عصمت پیامبران و قلمرو عصمت ائمه علیهم السلام در میان اصحاب امامیه اختلافاتی را گزارش کرده‌اند. اشعری چنین گزارش می‌دهد که عده‌ای از امامیه در مسئله عصمت میان پیامبران و امامان قائل به تفکیک بوده و بر این باورند که اگرچه صدور گناه از پیامبران جایز است، ارتکاب گناه از امامان جایز نیست.

او این اندیشه را به هشام بن حکم نسبت می‌دهد. به گفته بغدادی، پیروان مکتب امامیه به دلیل عدم اعتقاد هشام به عصمت پیامبران، وی را تکفیر کرده‌اند. دلیل هشام بر این اعتقاد، این است که چون به پیامبران وحی می‌شده، در صورت ارتکاب معصیت به وسیله وحی از گناه خود مطلع می‌شدند، ولی چون به امام وحی نمی‌شود پس لازم است که از گناه معصوم باشد،^۵ اما