335
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

آنچنان که ذکر شد مقام طاعت مفترضه مستقل که در احادیث متعددی وجه تمایز امامت با مقام نبوت و رسالت دانسته شده است، تنها از طریق تفویض دین به امام حاصل می‌‌‌شود؛ زیرا اگر امام نیز تنها مانند نبی و رسول ابلاغ کننده فرامین خداوند سبحان از طریق وحی باشد، هیچ تفاوتی میان مقام امامت و نبوت وجود نخواهد داشت، حال آن‌ که در روایات متعددی بر این تفاوت تصریح شده است.۱ از این‌رو، اگر به پیامبری منزلتی عطا گردد که به واسطه آن فرامین و اوامر او به‌صورت مستقل (نه بدان سبب که ابلاغ کننده اوامر الهی است) بر دیگران واجب باشد و مستقلاً حق تصرف در شریعت را دارا شود، به مقام امامت نائل می‌‌‌شود.

عنوان تفویض دین به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله و در پی آن به امامان معصوم علیهم السلام در روایات امامان هدی و به تبع آن در اندیشه اعتقادی متکلمان مدرسه کوفه جایگاهی ویژه دارد، به‌گونه‌‌‌ای که در مصادر روایی متقدمِ شیعه روایات فراوانی در این‌باره ذکر شده است.۲ در این میان زراره و خاندان او در نقل روایات تفویض جایگاه ویژه‌ای دارند و بسیاری از روایات این ابواب توسط خاندان زراره نقل شده است. برای نمونه، زراره در روایتی می‌‌‌گوید که من از امام باقر و امام صادق علیهما السلام شنیدم که می‌‌‌فرمودند: «خداى عزّوجل امر مخلوقات خویش را به پیغمبرش واگذار فرمود تا ببیند چگونه [او را] اطاعت می‌‌‌کنند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: (ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا)».۳

در تبیین ماهیت تفویض دین می‌‌‌توان چنین گفت که وظایف امام در چند بخش قابل تقسیم است:

۱. حاکمیت سیاسی و قضاوت؛ این شأن در حقیقت به معنای تحقق و اجرای احکام شریعت در بستر جامعه است. امام صادق علیه السلام درباره این شأن از امامت فرمودند: «خداوند پیامبرش را ادب کرد و به نیکویی ادب کرد. ‌پس چون تأدیب او را به کمال رساند فرمود: «تو بر منشی بزرگ آراسته‌‌‌ای» آنگاه امر دین و امت را به پیامبرش سپرد تا امور بندگانش را تدبیر کند. همانا

1.. کلینی، الکافی، ج۱، ص‌۱۷۵، ح ۱ و ۴.

2.. صفار در کتاب خود باب «التفویض الی رسول الله» را گشوده و ۱۹ روایت در ذیل آن آورده و پس از آن در باب «أن ما فوض إلى رسول الله فقد فوض إلى الأئمة» ۱۳ روایت را ذکر کرده است. کلینی نیز با گشودن باب «التفویض الی رسول الله و الی الائمه فی امرالدین» ۱۰ حدیث دربارۀ این موضوع ذکر می‌کند. این عناوین حکایت از پذیرش این نوع تفویض در دیدگاه صفار و کلینی دارند. برخی حدیث‌پژوهان اخبار تفویض دین را صحیحه متواتره و برخی دین‌پژوهان و فقها تفویض دین به رسول خدا صلی الله علیه و الهرا اجماع شیعه و ضروریِ مذهب می‌دانند.

3.. کلینی، الکافی، ج۱، ص‌۲۶۷.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
334

لِلنَّاسِ إِماماً).۱

همچنین روایات متعددی نیز از سوی متکلمان کوفه درباره تبیین آیه شریفه (أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى‏ ما آتاهُمُ اللّه مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظیما)۲ نقل شده است. خدای متعال طبق این آیه، آل ابراهیم را بر جهانیان برتری بخشید و به آنان موهبت‌‌‌هایی چون کتاب، حکمت و ملک عظیم عطا فرمود و بدین سبب خاندان ابراهیم مورد حسد مردم واقع شدند. در برخی این روایات هم به تفاوت کتاب، حکمت و ملک عظیم اشاره شده و کتاب به مقام نبوت، حکمت به معنای فهم و قضاء و ملک عظیم به معنای طاعت معنا شده است؛ نظیر آنچه مؤمن الطاق از حمران بن اعین روایت می‌‌‌کند.۳

اما ملک عظیم در روایات فراوانی که ادعای تواتر آنها گزاف نیست، دو گونه تبیین شده است:

۱. مقام امامت که از جمله این احادیث روایت محمد بن ابی عمیر از برید عجلی است که از امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه شریفه چنین می‌آورد: «آن مردمِ حسد برده شده ما هستیم، براى منصب امامتى که خداوند به ما داده و به هیچ کس دیگر نداده است».۴

۲. طاعة مفترضة، پیروی واجب: در این زمینه نیز روایات متعددی از محدثان و متکلمان کوفه نقل شده است. هشام بن حکم درباره معنای «ملک عظیم» از امام صادق علیه السلام پرسید و امام فرمود: «فَرْضُ‏ الطَّاعَةِ وَ مِنْ ذَلِک طَاعَةُ جَهَنَّمَ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَا هِشَامُ».۵ ابابصیر نیز همین معنا را از امام باقر علیه السلام روایت می‌‌‌کند.۶

در برخی روایات نیز به هر دو تبیین اشاره شده است. نظیر روایت دیگری که از ابن ابی عمیر از برید عجلی از امام باقر علیه السلام وارد شده است.۷

ب) تفویض دین

مؤلفه دوم مقام امامت در انگاره اندیشمندان امامیه در مدرسه کوفه، تفویض امر دین است.

1.. صفار، بصائر الدرجات، ص۵۰۹.

2.. سورۀ نساء، آیۀ ۵۴.

3.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۰۶.

4.. صفار، بصائر الدرجات، ص۳۵.

5.. همان.

6.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۰۶؛ صفار، بصائر الدرجات، ص۳۵.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 35774
صفحه از 572
پرینت  ارسال به