اعطای ملک عظیم به خاندان او اشاره دارند. از این‌رو، برای فهم دقیق‌‌‌تر این مؤلفه گریزی از بررسی سیاق این آیات نیست.

خداوند متعال پس از آن‌‌ که ابراهیم را به مقام نبوت، رسالت و خلّت نائل گردانید،^۱ وی را با امتحانات و ابتلائاتی آزمود^۲ و پس از آن‌ که آن حضرت در امر آزمون‌‌‌ها تعبد و تسلیم محض خود را ابراز کرد (إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمین‏)،^۳ خداوند او را به موهبتی بزرگ اکرام داشت و تفضل ویژه امامت را به او اعطا فرمود و و از این تفضل خاص با تعبیر «إنی جاعِلُکَ لِلنّاس اماماً»^۴ یاد کرد.

بر اساس جعلی که از سوی خدای متعال و پس از نیل ابراهیم به مقام نبوت انجام گرفت، معنای امام با رسول و نبی تباین مفهومی می‌‌‌یابد. رسول - بماهو رسول - حامل رسالت و پیام است و نبی - بماهو نبی - حامل خبر است. ولی امام - بماهو امام - مقتدا و پیشواست و پیشوایی‌اش به طور مستقل جعل شده است. بنابراین، وجوب اتباع از رسول و پیامبر در آنچه از خداوند دریافت و سپس ابلاغ می‌کنند، وجوبِ طریقی است؛ یعنی در واقع، امتثال امر آنان امتثال امر خداوندست. چون آنان با وصف نبی و رسول در تشریع و تدبیر فرد و جامعه تنها واسطه دریافت و ابلاغ‌‌‌اند، اما امام کسی است که اطاعتش واجب است و وجوب اقتدا به او در دین وجوبی مستقل و دارای موضوعیت است.

این مفهوم در احادیث متعددی که از سوی اندیشمندان امامیه در مدرسه کوفه نقل شده به‌خوبی نمایان است. آنجا که امام صادق علیه السلام فرمود: «آنان امامی که اطاعتش واجب است را انکار می‏کنند و از او سرباز می‌‌‌زنند. به خداوند سوگند در روى زمین مقامى بالاتر از مفترض الطاعه نیست. مدتها بود که از جانب خداوند بر ابراهیم وحى می‏شد ولى مفترض الطاعه (اطاعتش واجب) نبود تا بالاخره خداوند خواست او را گرامى بدارد و عظمت بخشد و فرمود: (إِنِّی جاعِلُک

حی^۱، سالم‌ بن ابی حفصة^۲ و حکم بن عتیبة^۳ نام برد. بررسی تفصیلی دیدگاه هر چهار گرایش از عهده این سطور خارج است. از این‌رو، در این نوشتار با مطالعه دیدگاه مشهور اصحاب امامیه و جریان کلامی هشام بن حکم، نقاط اشتراک و اختلاف متکلمان کوفه در موضوع امامت را بررسی می‌کنیم.

برای واکاوی دیدگاه متکلمان نخستین امامیه نیز نخست نقاط اشتراک نظرگاه آنان درباره مسئله امامت را مطرح کرده، سپس به بیان موارد اختلاف می‌‌‌پردازیم. از منظر اندیشمندان کوفه بخشی از اوصاف و ویژگی‌‌‌های امامت جزء مؤلفه‌‌‌های اصلی امامت است که مورد پذیرش تمامی اندیشمندان مدرسه کوفه بوده و بدون آنها باور امامت از دیگر اندیشه‌‌‌ها قابل شناسایی نیست. در این نوشتار این گروه از اوصاف امامت را «مؤلفه‌‌‌های اصلی تعریف امامت» نام نهاده‌‌‌ایم. در این میان نیز دامنه اختلاف دیدگاه، غالباً به حوزه‌‌‌های علم امام، عصمت و گستره ولایت باز‌ می‌‌‌گردد.

۱. تعریف مقام امامت

در میان مسائل مختلف مربوط به حوزه امامت، تقریباً دیدگاه تمامی متکلمان شیعه در کوفه درباره تعریف امامت قرابت فراوانی دارد. بزرگان اصحاب امامیه بر این باورند که امامت مقامی بسیار والا و حتی بسی بالاتر از مقام نبوت و رسالت است. ابعاد مختلف نظریه امامیه در باب تعریف امامت را می‌‌‌توان چنین ترسیم کرد:

الف) مقام مفترض الطاعه (وجوب اطاعت)

در اندیشه متکلمان و محدثان مدرسه کوفه مهم‌‌‌ترین مؤلفه مقام امامت وجوب پیروی و اطاعت مستقل از امام است که رابطه‌‌‌ای مستقیم با تفویض دین دارد. بیشتر احادیثی که از اصحاب امامیه در این‌باره نقل شده، در تحلیل و تبیین مفهوم آیاتی است که در آن به امامت ابراهیم و