برای امام در نهان و آشکار می‌‌‌پرداختند. بسیاری از روایاتی که به قدرت‌‌‌های فوق بشری ائمه علیهم السلام نظیر طی‌الارض و اعطای آن به برخی اصحاب^۱ دارا بودن خزائن زمین و آسمان^۲ و نیز برخی احادیثی که بر علم فوق بشری و اعطایی امامان دلالت دارد^۳ از طریق این گروه از اصحاب نقل شده است. همچنین باورهایی نظیر دادن رزق به مخلوقات توسط ائمه علیهم السلام به این گروه نسبت داده شده است.^۴ نقل این‌گونه احادیث و جریان‌سازی گروهی از غلات بر علیه این گروه از اصحاب به ویژه مفضل^۵ سبب شده تا بسیاری آنان را به غلو یا تفویض متهم نمایند.^۶

از شاخص‌ترین افراد این جریان که در تاریخ تفکر امامیه از آنان به متهمان به غلو یاد می‌‌‌شود، می‌‌‌توان جابر بن یزید جعفی، مفضل بن عمر، معلی بن خنیس و محمد بن سنان را نام برد.

گرایش سوم مربوط به جریان کلامی هشام بن حکم و اصحاب اوست که در میان اصحاب امامیه در آن سامان، دیدگاه‌های خاصی درباره مسائل مختلف اعتقادی از جمله امامت داشتند. آخرین گروه نیز مرجئه شیعه نام دارند که از جهت پیشینه امامی مذهب شناخته می‌‌‌شوند اما بعدها به سبب گرایش‌ها خاصی که در اندیشه امامت پیدا کردند از درون جامعه شیعی اصیل کنار رانده شدند. این گروه که عمدتاً به‌دنبال بروز شرایط اجتماعی سیاسی کوفه و اساساً به منظور حل و فصل معضلات پیش روی جامعه شیعی، خود را از شیعیان اعتقادی متمایز می‌‌‌کردند، در مسئله امامت به‌عنوان محوری‌ترین کانون فکری شیعه، ایده‌ای مطرح ساختند که به‌واقع گونه‌ای عقب‌نشینی از این مبنای فکری شیعه بود. آنان ناظر به مشکلات سیاسی و اجتماعیِ پیش رویِ جامعه شیعه، به جدی نگرفتن مسئله امامت حضرت علی علیه السلام، به‌عنوان نخستین امام شیعه تمایل نشان دادند.

از این‌رو، برای تأمین پشتوانه فکری و معرفتی این ایده، نظریه «امامتِ مفضول» از سوی برخی سردمداران این جریان مطرح شد.^۷ در میان این گروه نیز می‌‌‌توان از حسن بن صالح‌ بن

از مکاتب کلامیِ رقیب اقتباس نمی‌‌‌کردند، بلکه خود به نظریه‌‌‌پردازی‌‌‌های مستقلی دست می‌‌‌زدند و در موارد بسیاری اندیشه‌‌‌های رقیب را به انفعال در برابر خود وادار می‌‌‌کردند.^۱ البته، آن‌گونه که برخی پنداشته‌‌‌اند^۲ استفاده از کلمات امامان معصوم علیهم السلامو بهره‌‌‌گیری از آن بزرگواران به معنای تعبد و تقلید از آنان در آموزه‌‌‌های اعتقادی نبود؛ زیرا در بسیاری از مسایل در میان اندیشمندان امامیه در آن عصر نیز اختلاف نظرهای عمیقی وجود داشت. این اختلافات به نوع نگرش اندیشمندان و روش کلامی آنان بستگی داشت. گروهی که به نام محدث - متکلمان شناخته می‌‌‌شوند، بیشتر با تکیه بر نصوص روایی به بیان دیدگاه خود می‌‌‌پرداختند و برخی نیز که بیشتر به متکلمان معروف‌اند با ارائه استدلالات عقلی به تبیین باورهای مطرح شده در نصوص دست می‌‌‌زدند. در این میان، اندیشه امامت که به‌عنوان اصلی‌‌‌ترین وجه تمایز مکتب امامیه از دیگر مکاتب اسلامی شمرده می‌شود، از مهم‌‌‌ترین مسایلی است که اختلاف نظر‌‌‌های فراوانی بر محور آن شکل گرفته است.

نوشتار حاضر در پی آن است تا تفاوت‌‌‌های موجود در این مسئله را واکاوی نموده، وجوه اشتراک و تمایز دیدگاه اندیشمندان امامیه در کوفه را در مسئله امامت آشکار سازد.

امامت در باور اندیشمندان کوفه

بررسیِ گزارش‌‌‌های تاریخی و نیز احادیث روایت شده از اصحاب امامیه در کوفه نشان می‌دهد که در میان اندیشمندان متقدم امامیه - به‌جز جریان غلات که اساساً شیعیان آنان را جزء گروه‌‌‌های شیعی نمی‌‌‌دانسته و به مقابله اعتقادی با آنان می‌‌‌پرداختند - دست‌کم چهار گرایش فکری در باب امامت وجود داشته است. گرایش نخست، گرایش مشهور اصحاب امامیه در آن عهد و بیشتر از آنِ محدث - متکلمان کوفه نظیر خاندان زراره، ابن ابی عمیر و هشام بن سالم است. این گروه با استفاده از متون حدیثی به تبیین ابعاد مختلف و ارکان مقام امامت می‌پرداختند؛ اما برخی محدثان امامیه ‌افزون بر اعتقاد به ارکان اساسی مقام امامت به ارائه بسیاری از اوصاف فوق بشری