۵. بخاری، محمد بن اسماعیل، خلق افعال العباد، به کوشش اسامه بن محمد الجمال، مصر: مکتبة ابوبکر الصدیق، ۲۰۰۲م.

۶. برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، قم: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱ق.

۷. بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد محیی الدین عبد الحمید، مصر: مکتبة دارالتراث، ۱۴۲۸ق.

۸. حمیری، عبداللّه‌ بن جعفر، قرب الاسناد، قم: موسسة آل البیت، ۱۴۱۳ق.

۹. شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، التوحید، به کوشش سید هاشم حسینی تهرانی، قم: موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.

۱۰. ______، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم: موسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۲ش.

۱۱. ______،صفات الشیعة، تهران: انتشارات اعلمی، ۱۳۶۲ش.

۱۲. ______، عیون أخبار الرضا علیه السلام، به کوشش مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، ۱۳۷۸ق.

۱۳. ______، معانی الأخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، قم: موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق.

۱۴. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.

۱۵. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، تهران: مطبعة العلمیة، ۱۳۸۰ق.

۱۶. فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، قم: انتشارات شریف رضی، ۱۳۷۵ش.

۱۷. قاضی عبدالجبار معتزلی، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، به کوشش خضر محمد نبها، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۲۰۱۲م.

۱۸. کشی، محمد بن عمر، رجال(اختیار معرفة الرجال)، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.

۱۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.

۲۰. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

۲۱. ملاحمی خوارزمی، رکن الدین محمود، الفائق فی اصول الدین، به کوشش ویلفرد مادلونگ، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶ش.

۲۲. منسوب به امام رضا علیه السلام، فقه الرضا، مشهد: موسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۶ق.

گرفته می‌شود؛ برای مثال، اراده می‌کند دستش را حرکت دهد، اما دست از او فرمان نمی‌برد و در چنین حالتی اگرچه اراده فعل وجود دارد و فرد هم حقیقتاً اهتمام به فعل داشته و اراده جدی دارد تا لحظه‌ای پیش هم قدرت و ابزار عمل را در اختیار داشت، اما در این لحظه قادر به انجام فعل نیست؛ بنابراین، چون اعطای قدرت و دیگر نعمت‌ها و مقدمات تحقق فعل در عالم خارج، به اراده و مشیت حق‌تعالی و بر اساس نظام تقدیر است، فعل فاعل مختار نیز از حوزه تدبیر و سلطنت خداوند خارج نیست. به بیان دیگر، گرچه انسان در اراده و حقیقتِ فاعلیتش مختار است، اما تحقق تکوینی فعل او نیازمند مقدماتی است که تابع قوانین نظام تکوین است.

انسان حقیقتاً آزاد است و هیچ طاعت و معصیتی را به جبر انجام نمی‌دهد، بلکه همه اعمال او به اختیار و قدرتی است که خداوند به او داده است، اما اراده او بر اراده خداوند غالب نمی‌شود و در ملک و سلطنت الهی امری واقع نمی‌شود که خداوند به اراده تکوینی خلاف آن را اراده کرده باشد.

در گزارشی که شیخ صدوق به طریق خود از اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین علیه السلامنقل کرده است، این ارتباط به زیبایی بیان شده است؛ امام علیه السلاممی‌فرمایند:

خداوند به داوود نبی علیه السلاموحی کرد: یَا دَاوودُ تُرِیدُ وَأُرِیدُ وَلَا یَکُونُ إِلَّا مَا أُرِیدُ فَإِنْ أَسْلَمْتَ لِمَا أُرِیدُ أَعْطَیْتُکَ مَا تُرِیدُ وَإِنْ لَمْ تُسْلِمْ لِمَا أُرِیدُ أَتْعَبْتُکَ فِیمَا تُرِیدُ ثُمَّ لَا یَکُونُ إِلَّا مَا أُرِیدُ».^۱

کتاب‌نامه

۱. ابن حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل والأهواء والنحل، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۸ق.

۲. ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم: انتشارات خیام، ۱۴۰۰ق.

۳. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، به کوشش هلموت ریتر، ۱۹۸۰م.

۴. ______، اللمع فی الرد علی أهل الزیغ والبدع، به کوشش محمد امین الضناوی، لبنان: دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.