أَمْضَاهُ فَذَلِکَ الَّذِی لَا مَرَدَّ لَه.^۱

همین بیان امام را با اندکی تفاوت در تعبیر، ابن ابی‌عمیر از محمد بن اسحاق روایت کرده است. بنا به نقل محمد بن اسحاق، امام رضا علیه السلامخطاب به یونس فرمود:

۰.ثُمَّ قَالَ أَ تَدْرِی مَا الْمَشِیَّةُ فَقَالَ لَا فَقَالَ هَمُّهُ بِالشَّیْ‏ءِ أ وَتَدْرِی مَا أَرَادَ قَالَ لَا قَالَ إِتْمَامُهُ عَلَى الْمَشِیَّةِ فَقَالَ أَ وَتَدْرِی مَا قَدَّرَ قَالَ لَا قَالَ هُوَ الْهَنْدَسَةُ مِنَ الطُّولِ وَالْعَرْضِ وَ الْبَقَاء».^۲

در این فرموده‌ها، مشیت به عنوان آغاز فعل یا اهتمام آغازین به فعل معرفی شده است. پس از مشیت یا اهتمام نخستین، نوبت به اراده می‌رسد که «ثبوت» و یا «اتمام مشیت» دانسته شده است. تقدیر، اندازه‌گیری و تعیین حدود و مشخصات شیء است و قضا حکم و مقام تحقق است که اگر این مرحله گذشت، امضاء شده و بازگشت‌ناپذیر خواهد بود. بر این اساس، هر شیء پیش از تحقق و تکوین خارجی، مراحلی را پشت سر می‌گذارد که صورت علمی آن پدید می‌آید؛ یعنی به آن توجه می‌شود، اندازه و مقدار و جزئیات وجودی آن مشخص می‌شود، به بودن آن حکم می‌شود و در نهایت، با رسیدن به مرحله امضاء محقق خواهد شد. این مراحل همچون مرحله تکوین، همگی از افعال الاهی‌اند و به همین جهت مشیت، اراده، تقدیر و قضا را از مراتب فعل الهی می‌شمارند، اما از این فعل گاهی با تعبیر خلق هم یاد می‌شود و خلق اشیاء به دو مرحله «خلق تقدیری» و پس از آن «خلق تکوینی» تقسیم می‌شود. خلق تکوینی همان پیدایش اشیاء در عالم تکوین و خارج است، اما پیش از پیدایش امور عالم می‌توان در رتبه‌ای مقدم به آنها اشاره کرد. در این رتبه امور نحوه‌ای از تحقق دارند و به تعبیری خلق شده‌اند، اما اصطلاحاً خلق تقدیری دارند، یعنی صورت علمی آنها پدیدار شده و قابل اشاره و بررسی‌اند.

می‌دانیم مسئله مخلوق بودن افعال، در میان اصحاب حدیث، خوارج، جهمیه و حتی برخی معتزلیان مطرح بوده است، اما ایشان از خلق اعمال، خلق تکوینی و در نتیجه جبر در رفتار و اعمال را نتیجه می‌گرفتند، ولی در کلمات اهل‌بیت علیهم السلامخلق اعمال به معنای دیگری مطرح شده است که با جبرگرایی نسبتی ندارد.

عبدالسلام بن صالح هِرَوی می‌گوید: «از امام رضا علیه السلامشنیدم که فرمود: افعال بندگان،

خواست خداوندست، بلکه همه اعمال انسان نیز به قدرت و نعمتی وابسته‌اند که مطابق مشیت خداوند به انسان عطا می‌شود.

شمول و تقدیم مقدرات نسبت به امور عالم از آموزه‌هایی‌اند که در روایات بارها بدان اشاره شده است و اهل سنت نیز بر پایه نقل‌های پرشمار از پیامبر صلی الله علیه و الهو صحابه بدان اعتراف و اقرار دارند. در این گزارش‌ها تقدیر امور عالم پیش از خلقت آدم و حتی پنجاه هزار سال پیش از خلق آسمان و زمین دانسته شده است.^۱ این تقدیرِ پیشین، به‌جزء جزء اعمال ما تعلق گرفته است و هیچ حالی بر ما نمی‌گذرد مگر آن‌که نسبت به آن تقدیری وجود دارد. در گزارش مشهوری که به طرق متعدد نقل شده و امام رضا علیه السلامنیز از پدران خود روایت کرده‌اند، روزی مردی از اهل عراق از امام علی علیه السلامپرسید: آیا خروج ما به سوی اهل شام (در جنگ صفین) به قضا و قدر الهی بود؟ و امام علیه السلام فرمود: «به خداوند قسم هیچ پستی و بلندی‌ای را طی نکردید مگر به قضا و قدر الاهی».^۲

پیشتر اشاره شد که در برخی روایات، تحقق و پیدایش اشیاء در این عالم بر سلسله هفت‌گانه‌ای متوقف است که چهار حلقه از این سلسله با عنوان مشیت، اراده، قدر و قضا بیشتر یاد شده و در روایات دیگری مستقل از یک‌دیگر بر آنها تأکید شده است. معنا و ارتباط این موضوعات با هم و تأثیر در پدید آمدن یک شیء در برخی روایات اهل‌بیت علیهم السلامآمده است.

امام موسی کاظم علیه السلامدر فرمایشی خطاب به علی بن ابراهیم جعفری، پس از آن‌که پدید ‌آمدن اشیاء را بر مشیت، اراده، تقدیر و قضا متوقف می‌شمارند، به تبیین معنای این امور پرداخته‌ و می‌فرمایند.

۰.لَا یَکُونُ شَیْ‏ءٌ إِلَّا مَا شَاءَ اللّه وَأَرَادَ وَ قَدَّرَ وَقَضَى قُلْتُ مَا مَعْنَى شَاءَ قَالَ ابْتِدَاءُ الْفِعْلِ قُلْتُ مَا مَعْنَى قَدَّرَ قَالَ تَقْدِیرُ الشَّیْ‏ءِ مِنْ طُولِهِ وَعَرْضِهِ قُلْتُ مَا مَعْنَى قَضَى قَالَ إِذَا قَضَى أَمْضَاهُ فَذَلِکَ الَّذِی لَا مَرَدَّ لَه.^۳

در گزارش یونس بن عبدالرحمان نیز امام رضا علیه السلاممشیت، اراده، قضا و قدر را چنین معنا فرموده‌اند:

قَالَ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى شَاءَ قَالَ ابْتِدَاءُ الْفِعْلِ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى أَرَادَ قَالَ الثُّبُوتُ عَلَیْهِ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى قَدَّرَ قَالَ تَقْدِیرُ الشَّیْ‏ءِ مِنْ طُولِهِ وَعَرْضِهِ قُلْتُ فَمَا مَعْنَى قَضَى قَالَ إِذَا قَضَاهُ