أَکْرَمُ‏ مِنْ‏ أَنْ‏ یُکَلِّفَ‏ النَّاسَ مَا لَا یُطِیقُون‏».^۱ حریز بن عبداللّه‌ سجستانی، فقیه پرآوازه و متکلم بزرگ سده دوم نیز از امام صادق علیه السلامنقل کرده که فرمود: «کسانی که گمان می‌کنند خداوند مردم را بر گناهان مجبور ساخته است، نسبت ظلم به خداوند داده‌اند».^۲

از آنجا که باور به جبر مستلزم انکار اوصاف کمال الهی و متهم کردن خداوند در افعال است، امام علیه السلام نه تنها جبر را نفی می‌فرمود و به صراحت اعلام می‌کرد که ما به جبر باور نداریم،^۳ بلکه جبرگرایان را کافر معرفی می‌کرد. در گزارش حریز آمده است کسی که گمان کند خداوند مردم را بر گناهان مجبور کرده، کافر است.^۴

همین مضامین در گزارش‌های رسیده از امام رضا علیه السلامو اصحاب ایشان نیز وجود دارد؛ امام علیه السلامدر مواضع مختلف قائلان به جبر را به صراحت و یا غیر مستقیم کافر معرفی کرده‌اند. در پاسخ حسین بن خالد که گفت از پدران شما روایاتی در تشبیه و جبر نقل شده است؛ امام به صراحت فرمود: «من قال بالتشبیه والجبر فهو کافر».^۵ همچنین در تفسیر «امرٌ بین الامرین» برای یزید بن عمیر که در مرو به محضر امام رسیده بود، قائلان به جبر را کافر دانستند.^۶ در کلام دیگری امام علیه السلامپس از نفی جبر و تنزیه خداوند از ظلم، فرمودند: «کسی که گمان کند خداوند بندگانش را بر گناهان مجبور می‌کند و یا ایشان را به کاری فراتر از طاقتشان تکلیف می‌کند، از ذبیحه او نخورید، شهادتش را نپذیرید، پشت سرش نماز نخوانید و از زکات چیزی به او ندهید».^۷ شبیه به این کلام را هِرَوی نیز از امام رضا علیه السلامنقل کرده است.^۸ در کلام امام رضا علیه السلام، مجبور کردن بندگان و تکلیف به فراتر از طاقت ایشان و سپس بازخواست و عقاب بندگان با صفت عدل و حکمت خداوند ناسازگار دانسته شده است. خداوند عادل‌تر و حکیم‌تر از آن است که بندگان خویش را به کاری مجبور کند و سپس ایشان را بر آن کار عذاب نماید.^۹

قدَریان، آیات و روایاتی که بر عمومیت اراده و مشیت الهی دلالت داشت و یا از قضا و قدر الهی سخن می‌گفت را به علم یا خواست تشریعی خداوند باز می‌گرداندند و در مقابل، با استناد به آیاتی که انسان را مسئول کردار خویش معرفی می‌کرد و یا او را مکلّف به پذیرش امری می‌ساخت، از نظریه تفویض دفاع می‌کردند.^۱

در این میان دیدگاه سومی از سوی اهل بیت علیهم السلام مطرح و از سوی شیعیان در مدرسه کوفه تبیین و تبلیغ شد. این دیدگاه با انکار دو دیدگاه دیگر و پذیرش همزمان فاعلیت خداوند و فاعلیت حقیقی انسان در افعال اختیاری، نظریه‌ای با عنوان «امرٌ بین الامرین» مطرح می‌نمود.

دیدگاه امامیه در تقابل با دیگر نظریه‌ها

در آموزه‌های اهل‌بیت علیهم السلامو سپس در اندیشه امامیه نخستین، در عین تأکید بر وجود قضا و قدر الهی و شمول و گستردگی اراده الهی نسبت به همه امور عالم، فاعلیت حقیقی انسان به رسمیت شناخته شد و اندیشه جبرگرا با بنیان تفکر دینی و شرایع آسمانی متعارض و ناسازگار معرفی شده است. گزارش‌های روایی اصحاب امامیه در کوفه به خوبی بطلان اندیشه جبر در نظر اهل‌بیت علیهم السلامرا به تصویر می‌کشد. در روایاتی که از امام باقر، امام صادق و امام رضا علیهم السلام در نفی جبر نقل شده است، جبرانگاری ملازم با انتساب ظلم به خداوند و در تعارض با پاره‌ای از اوصاف الهی چون عدل، حکمت، رحمت و کرامت خداوند دانسته شده است.

در گزارش یونس بن عبدالرحمن به نقل از برخی اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام آمده است که این دو امام می‌فرمودند: «إِنَّ اللّه أَرْحَمُ‏ بِخَلْقِهِ‏ مِنْ أَنْ یُجْبِرَ خَلْقَهُ عَلَى الذُّنُوبِ ثُمَّ یُعَذِّبَهُمْ عَلَیْهَا وَاللّه أَعَزُّ مِنْ أَنْ یُرِیدَ أَمْراً فَلَا یَکُونَ».^۲ تعبیر یونس در این گزارش که گفته است: «عن غیر واحد عن أبی جعفر وأبی‌عبداللّه‌ علیهما السلام» نشان می‌دهد این بیان در بین اصحاب امامیه مشهور بوده است و صادِقَین علیهما السلامدر مواضع مختلف به تعارض دیدگاه جبرگرا با صفت رحمت خداوند اشاره فرموده‌اند. در گزارش دیگری که هشام بن سالم نقل کرده است، امام صادق علیه السلامیکی از مصادیق جبرگرایی، یعنی تکلیف به فراتر از توان و طاقت را منافی با کرامت حق تعالی دانستند؛ «إِنَّ اللّه