نسبت حجیت عقل و حجیت امام در اندیشه اصحاب امامیه در دوران حضور

محمدجعفر رضایی^۱

مقدمه

طرح نظریه امامت در امامیه از نظر غیرامامیان در نگاه نخست با عقل‌گرایی و حجیت عقل ناسازگار است. بنا به دیدگاه امامیه (و به ویژه در زمان حضور ائمه اطهار علیهم السلام) «امام» مرجع حل و فصل همه اختلافات دینی است. مؤمنان باید برای فهم احكام و اعتقادات دینی به ایشان مراجعه كنند؛ ‌بنابراین، جایی برای اجتهاد و استدلال عقلی باقی نمی‌ماند.^۲ بحث و مناظره مؤمنان با یک‌دیگر نیز یا سبب دور‌ شدن آنان از حقیقت دین خواهد شد یا دست‌کم امر بی‌فایده‌ای خواهد بود كه بنا به برخی روایات، سبب تكلف در دین خواهد شد.^۳

این چالش سبب شده تا برخی از شیعه‌پژوهان غربی ادعا كنند كه امامیه نخستین جایگاهی برای عقل قائل نبوده‌اند؛ برای مثال، مادلونگ جریان عمومی شیعه در مدرسه كوفه را حدیث‌گرایانی می‌داند كه همه صورت‌های علم كلام و هر نوع استدلال در دین را مردود می‌دانستند و بر ضرورت تكیه بر احادیث پیامبر صلی الله علیه و الهو ائمه علیهم السلاماصرار می‌ورزیدند.^۴ مدرسی

۱۸. شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۲ش.

۱۹. ______، علل الشرایع، قم: کتابخانه داوری، ۱۳۸۵ش.

۲۰. ______، معانی الاخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.

۲۱. شیخ طوسی، محمد بن الحسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۶ق.

۲۲. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، النکت فی مقدمات الاصول، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.

۲۳. ______، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.

۲۴. علم الهدی، سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم: دارالقرآن الکریم، ۱۴۰۵ق.

۲۵. ______، الذخیرة فی علم الکلام، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.

۲۶. فخر رازی، محمد بن عمر بن حسین، المحصل، عمان:‌ دار الرازی، ۱۴۱۱ق.

۲۷. فعالی، محمدتقی، «قلب و معرفت قلبی»، دانشنامه امام علی علیه السلام، زیر نظر علی اکبر رشاد، ج۱، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

۲۸. قاضی عبدالجبار معتزلی، ابو الحسن، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، قاهره: الدار المصریة، ۱۹۶۲- ۱۹۶۵م.

۲۹. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم: دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.

۳۰. کراجکی، ابوالفتح، کنز الفوائد، بی‌جا: منشورات دارالذخائر، بی‌تا.

۳۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: ‌دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.

۳۲. مادلونگ، ویلفرد، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹ش.

۳۳. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت: ‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

۳۴. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم شیرازی، شرح الاصول الکافی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۸۳ش.

۳۵. Amirmoezzi, Mohammad Ali, The Divine Guide in Early Shiism: The Sources of Esotericism in Islam, New York Press: State University of New York Press, ۱۹۹۴.