جعلی یا اغراق‌آمیز دانستن گزارش‌های ذمّ متکلمان، نوعی احساس خطر از سوی برخی اصحاب درباره متکلمان دیده می‌شود که با توجه به نهی‌ها و تحذیر‌های امامان علیهم السلام‌ بایستی این احساس خطر را احساسی دینی تلقی کرد که بر اساس آن گروهی از راست‌دینان امامی به‌دلیل نگرانی نسبت به از بین رفتن میراث ائمه علیهم السلام و انحراف در اصول اساسی امامیه با مراجعه به امامان علیهم السلام‌ در تلاش برای پیشگیری از آن بودند‌‌‌‌‌‌‌‌.

این دغدغه‌های دینی به اضافه نا‌آگاهی از عمق مباحث کلامی^۱ سبب حسّ بدبینی به متکلمان در بستر عمومی جامعه امامیه شد و انزوای متکلمان را در پی داشت‌‌‌‌‌‌‌‌. در نتیجه، کلام امامیه پیش از آن که از ضربات بیرونی آسیب ببیند از درون گرفتار مخالفت‌های وسیع شد‌‌‌‌‌‌‌‌.

دلیل عمده و نه منحصرِ این مخالفت‌های درونی، نهی‌ها و تحذیرهای امامان علیهم السلام بود که به شکل زیرکانه‌ای با هدف نهایی تصحیح روش تفکر عقلانی متکلمان صورت می‌گرفت‌‌‌‌‌‌‌‌. نوع این نهی‌ها و تحذیرها ناظر به رعایت احتیاطِ لازم در بکارگیری روش‌های کلامی از جمله جلوگیری از فراگیر‌ شدن این روش‌ها برای تبیین معارف عمیقی چون صفات و اسماء الهی، قضا و قدر، جبر و اختیار، معاد و نحوه جزا و مباحث پیچیده دیگری همچون مباحث مربوط به عقل، معرفت فطری و‌ رؤیت خداوند بود‌‌‌‌‌‌‌‌. این مباحث که اتفاقاً بین متکلمان امامیه و معتزله و میان خود امامیه مطرح بودند، چیزهایی نبودند که در دهان همه بیفتند‌‌‌‌‌‌‌‌. با این‌‌‌همه، برخورد دوگانه امام نشان می‌دهد که کلام امامیه باز بسته حضور معصوم بوده است‌‌‌‌‌‌‌‌. با همه این تحذیرها، حضور امام علیه السلام به رونق مباحث عقلی و نظری‌ می‌انجامید‌‌‌‌‌‌‌‌. امام صادق علیه السلام ‌در نقطه اوج تاریخی امامیه تلاش می‌کرد تا از محدودیت‌هایی که پیش از این اعمال شده بود، بکاهد‌‌‌‌‌‌‌‌. هشام بن حکم حتی موقعیت اضطراری توقف در سرزمین مِنا را برای پرسش و پاسخ کلامی با امام صادق علیه السلام‌ از دست نداد؛^۲‌ او که خود را به‌عنوان یکی از متکلمان استثنا شده از نهی امامان علیهم السلام می‌شناخت،^۳‌ در پاسخ به درخواست امام علیه السلام، ادعای دقیق قَدَریه را برای امام تقریر کرد.^۴

این نمونه‌ها به همراه گزارش قابل توجه یونس بن یعقوب درباره مرد شامی و هنرنمایی

نیست که اختلافات اصحاب امامیه با ‌‌‌جریان‌های‌ موازی - برخلاف تصویر نادرستی که از مدرسه بغداد پس از مدرسه کلامی امامیه ارائه شد^۱ - تنها بر سر موضوع امامت و موارد اصلی دیگر یا به تعبیر متأخر «عقاید خاص امامیه» نبود و آنان در تمامی مجادلات کلامی ورود می‌کردند‌‌‌‌‌‌‌‌. از این‌روست که متکلمان امامی برای اثبات حقانیت امامان علیهم السلام ‌از ناحیه پرسش‌های معرفتی وارد می‌شدند؛ امامان حق‌اند چون آنان هستند که توانایی پاسخ به این پرسش‌ها را دارند‌‌‌‌‌‌‌‌. نگاه اصحاب در اثبات حقانیت امامان‌ علیهم السلام - برخلاف منطق‌های متأخر درباره طراحی امامت ‌- ‌اثبات امامت از طریق اثبات حقانیت اجتهادی و نه صرفاً صدوری‌، حدیث ثقلین بود؛‌ یعنی اثبات این که اگر امام نباشد فهم معارف قرآن ناممکن خواهد بود‌‌‌‌‌‌‌‌. ‌بنابراین، این منطق مواجهه‌ نشان می‌دهد که دینداری امامیه بر مبانی و مؤلفه‌های کلامی مبتنی است و اساساً متکلمِ امامیِ عصر حضور نمی‌توانست بدون توجه به حقانیت این مبانی، تنها امامت را محور قرار دهد‌‌‌‌‌‌‌‌. دلیل کافی برای باور به این امر وجود دارد که در آن دوره در موارد بسیاری اگر کسی پی به حقانیت امامان علیهم السلام می‌بُرد، از طریق استدلال عقلی و نظری برای امامت نبود، بلکه زمانی که امام را در پاسخ به پرسش‌های معرفتی از جمله توحید از همگان برتر می‌دیدند به اسلام یا تشیع گرایش پیدا می‌کردند‌‌‌.^۲ با این‌همه، هیچگاه آشکارا این نیاز مبرم به متکلمان در جامعه امامی احساس نشد‌‌‌‌‌‌‌‌. حتی در صورت