محمد بن خالد برقی

محمد بن خالد بن عبدالرحمن‏ بن محمد بن علی، ابوعبداللّٰه برقی،^۱از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جوادعلیهم السلام بوده است. نسبت او به برقه‏رود از مناطق اطراف قم می‏رسد.^۲ درباره وثاقت او در بین رجال‏شناسان اختلاف نظر وجود دارد. نجاشی و ابن غضائری وی را به دلیل نقل از ضعفا و اعتماد بر اخبار مرسل تضعیف کرده‏اند، ولی شیخ طوسی به وثاقت او نظر داده است.^۳ نجاشی وی را ادیب و آگاه به اخبار و علوم عرب معرفی می‏کند و کتاب‏هایی از او، به‏ویژه در تاریخ عرب نام می‏برد^۴ که فرزندش، احمد و احمد بن محمد بن عیسی روایت کرده است.^۵ برقی، غیر از تألیفات خود، با سفر به کوفه بخشی از میراث حدیثی این شهر را به قم آورد. شاید وی نخستین کسی باشد که در این حجم، میراث کوفه را به قم آورد.

بنابر گزارش طوسی در فهرست، محمد بن خالد نزدیک به پنجاه کتاب را روایت کرده که بیشتر آنها از مشایخ کوفه است. نجاشی نیز نام محمد بن خالد را در ۳۸ طریق یاد کرده است.

باید توجه داشت که مشایخ محمد بن خالد در کوفه، از مشایخ بزرگ و نام‏آور کوفی نیستند. البته وی از کسانی چون ابن ابی‏عمیر و صفوان بن یحیی نیز روایت کرده است، ولی در کنار آنها نام افراد متعددی را می‏بینیم که یا مجهول‏اند یا رجال‏شناسان آنان را تضعیف کرده‏اند، که این خود عامل تضعیف برقی از سوی ابن غضائری و نجاشی شده است.

به هر حال، این میراث به قم انتقال یافت؛ ولی گویا او آن را نشر نداد. بر اساس گزارش نجاشی و طوسی غیر از پنج یا شش نسخه که از طریق احمد بن محمد بن عیسی روایت شده است، تقریباً بقیه روایات محمد بن خالد با واسطه فرزندش احمد بن محمد نقل و انتشار یافته

حدیث کوفه در قم دانست. به نظر می‏رسد تراث ابراهیم‏ بن هاشم به‏طورکامل به نسل‏های بعد منتقل شده است و مشایخ قم در پذیرش روایات او دست به گزینش و استثنا نزده‏اند. محمد بن حسن صفّار در کتاب بصائر الدرجات ۱۲۰ روایت در فضائل اهل بیتعلیهم السلام از ابراهیم بن هاشم نقل کرده و خودش واسطه انتقال تراث ابراهیم به طبقه بعد، از جمله ابن ولید، بوده است. سعد بن عبداللّٰه اشعری نیز اگرچه آثار حدیثی‏اش به ما نرسیده است، بر اساس اسناد موجود، در طریق روایات ابراهیم‏ بن هاشم به ابن ولید و علی بن بابویه قرار دارد. اما شاگرد دیگر ابراهیم‏ بن هاشم، محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری، صاحب کتاب نوادر الحکمه است. وی نیز علاوه بر اینکه در طریق بسیاری از روایات اصحاب، به ابراهیم‏ بن هاشم قرار دارد، بخشی از روایات او را در این کتاب آورده است و نکته درخور توجه اینکه، گرچه پاره‏ای از مشایخ قم مانند ابن ولید برخی از رجال نوادر الحکمه را استثنا کردند و از پذیرش بخشی از کتاب پرهیز نمودند، احادیث ابراهیم‏ بن هاشم را پذیرفتند.^۱

میراث حدیثی ابراهیم، گسترده و در عین حال متنوع بود و ابواب مختلف فقه، اخلاق و عقاید را در بر می‏گرفت؛ البته به ‏طور طبیعی حجم روایات فقهی بیشتر از سایر ابواب است. برای نمونه، تنها در کتاب کافی ۴۸۳۲ روایت از طریق ابراهیم بن هاشم آمده است که از این تعداد نزدیک به هفتصد روایت، اعتقادی و بقیه در فروعات مختلف فقهی است.

گستردگی میراث ابراهیم‏ بن هاشم و پذیرش و نشر این میراث از سوی مشایخ حدیثی قم، اهمیت وی را در انتشار حدیث کوفه در قم نشان می‏دهد، ولی پرسش اصلی که در اینجا مطرح می‏شود، چگونگی تقدم ابراهیم‏ بر اقران اوست.

در آغاز این نوشتار به نقل از نجاشی و شیخ طوسی گفتیم که اصحاب امامیه ابراهیم بن هاشم را نخستین کسی می‏دانند که حدیث کوفه را در قم منتشر کرد، در حالی‏که مراجعه به فهرست شیخ طوسی و فهرست نجاشی نشان می‏دهد پیش از ابراهیم‏ بن هاشم، کسانی از جمله محمد بن خالد برقی و حسین بن سعید اهوازی، میراثی را از کوفه به قم منتقل کرده‏اند. پرسش این است که چرا با وجود تقدم زمانی این افراد بر ابراهیم‏، وی نخستین ناشر حدیث کوفه در قم معرفی شده است؟

برای بررسی این مسئله و یافتن پاسخ، زندگی علمی این مشایخ را مرور می‏کنیم: