پذیرفته شدن میراث حدیثی او در قم است.^۱ اگرچه از رجال‏شناسان و اصحاب حدیث متقدم، توثیق صریحی درباره ابراهیم بن هاشم وارد نشده است،^۲ نقل وسیع روایات او، آن هم از سوی مشایخ بزرگ قم، صحت تراث ابراهیم را نزد اصحاب قم نشان می‏دهد.

ما از بود و نبود جریان‏های مختلف در بین اصحاب حدیث قم ـ چنان‏که در کوفه وجود داشت ـ اطلاع چندانی نداریم، ولی می‏دانیم هیچ شخص یا جریانی در برابر ابراهیم‏ بن هاشم و خط حدیثی او که وارث خط حدیثی ـ کلامی کوفه نیز بود^۳ مقاومتی نشان نداد و او بر کرسی حدیث قم، به نشر میراث کوفه پرداخت.

بسیاری در قم از ابراهیم‏ بن هاشم استماع حدیث کردند، ولی مهم‏ترین آنها که در انتقال میراث حدیثی وی نیز نقش آشکاری داشتند، عبارت‏اند از: فرزندش علی بن ابراهیم، محمد بن حسن صفّار، سعد بن عبداللّٰه اشعری و محمد بن احمد بن یحیی اشعری و در مرتبه بعد، محمد بن یحیی عطار، محمد بن علی بن محبوب، عبداللّٰه بن جعفرحمیری و احمد بن ادریس، که البته محوری‏ترین شخصیت در نشر میراث حدیثیِ ابراهیم بن هاشم، فرزندش علی‏ بن ابراهیم است. می‏توان گفت علی‏ بن ابراهیم میراث حدیثی پدر را به‏طور کامل به نسل بعد انتقال داده است. حجم گسترده روایات وی از پدرش، در کافی و دیگر منابع حدیثی و همچنین در تفسیری که از وی باقی مانده است، اهتمام به نقل میراث پدر را نشان می‏دهد. تنها در کتاب کافی ۴۸۱۴ روایت از علی‏ بن ابراهیم از پدرش آمده است. در آثار شیخ صدوق و دیگران نیز روایات ابراهیم‏ بن هاشم به‏طور عمده، از طریق علی‏ بن ابراهیم آمده است. در طرق شیخ صدوق به اصحاب، که در مشیخه فقیه آمده، ابراهیم بن هاشم در ۴۵ طریق واقع شده است که از این تعداد ۲۶ طریق آن با واسطه علی‏ بن ابراهیم است. در حقیقت باید علی بن ابراهیم را تکمیل‏کننده نقش پدر در انتشار

حوزه حدیثی قم

قم، کمی پیش‏تر از این دوران و در پی مهاجرت اشعریان، به پایگاهی جدید برای شیعه بدل شده و شاهد نقل و نشر میراث حدیثی بود. مشایخ قم بخش محدودی از احادیث را با حضور نزد ائمهعلیهم السلام و بدون واسطه از امام دریافت، و البته بخش گسترده‏تری را با سفر به کوفه و از طریق مشایخ کوفه اخذ می‏کردند، ولی در مجموع، قم نسبت به کوفه ـ که بزرگ‏ترین مرکز میراث حدیثی شیعه بود ـ بخش بسیار مختصری از روایات اهل بیتعلیهم السلام را در اختیار داشت.

در قرن سوم هجری مدرسه قم گسترش و رونق بیشتری یافت و ارتباط گسترده‏تری با کوفه برقرار کرد، به‏گونه‏ای که انتقال حدیث از شکل اخذ روایت، به اخذ میراث حدیثی^۱ مبدل شد و نهضت انتقال حدیث از کوفه به قم پدید آمد. می‏توان گفت تا پایان قرن سوم بخش اعظم میراث حدیثی کوفه، به‏ویژه میراثی که مشایخ بزرگ و مورد اعتماد تولید و نقل کرده بودند، به قم منتقل شد و مشایخ این شهر آنها را پذیرفتند. بدین‏سان قم وارد دوره جدیدی از رشد و بالندگی علمی و معرفتی شد. در این انتقال میراث، افراد متعددی از مشایخ بزرگ هر دو مدرسه فعال و نقش‏آفرین بوده‏اند که البته هریک از این افراد با ویژگی‏ها و شرایط خاص خود، جایگاه متفاوتی در انتقال حدیث کوفه احراز نموده‏اند. در این میان، نقش ابراهیم بن هاشم، نقشی ویژه و متفاوت است.

حساسیت و عنایت اصحاب قم در پذیرش احادیث، و صراحتِ برخورد آنان با راویانی که به نقل احادیث ضعیف می‏پرداختند،^۲ نشان می‏دهد میراث حدیثی ابراهیم‏ بن هاشم، هم به لحاظ محتوا و هم از جهت طریق، متقن و قابل اعتماد بوده است.^۳

چنان‏که پیش‏تر گذشت، شیوخ ابراهیم بن هاشم از مشایخ بزرگ و شناخته‏شده کوفه بودند و از آنجا که در سنت اصحاب حدیث، توثیق و تضعیف راویان، در ارتباط با مضامین نقل شده از سوی آنان بود،^۴ نقل میراث ابراهیم‏ بن هاشم و اینکه مشایخ قم او را تضعیف نکرده‏اند نشانِ