9
جستارهایی در مدرسه کلامی قم

سخن آغازین

شیعیان با بهره‌گیری از معارف اهل بیتعلیهم السلام و در پرتو خردورزی، حرکت فکری و کلامی خود را از همان آغاز در مدینه و بر محور خاندان وحی پایه‌گذاری کردند. اصلی‌ترین باورهای شیعه در این مدرسه مطرح شدند و کلام شیعه شکل گرفت و می‌توان مدرسه مدینه را پیش‌گام عرصه کلام اسلامی به شمار آورد. با آغاز سده دوم، معارف اعتقادی اهل بیتعلیهم السلام در یک نهضت علمی در کوفه انتشار یافت و در قالب مفاهیم و نظریه‌های علمی تبیین شد. اصحاب امامیه در کوفه که دریافت حقایق دین را در پرتو تذکار و تعالیم وحی میسور می‌دانستند، با دو رویکرد مختلف به تبیین معارف اعتقادی پرداختند و دو جریان مهم کلامی را پدید آوردند: یک جریان، با رویکردی کلامی به دنبال تبیین عقلانی معارف وحیانی و دفاع از آن در مقابل جریان‌های فکری رقیب بود و جریان دیگر، با رویکردی حدیثی در پی فهم دقیق همان معارف و عرضه آنها به جامعه مؤمنان.

جریان نخست که رویکرد عقلانی و نظریه‌پردازانه داشت و از آغاز سده دوم، نهضت علمی بزرگی را در کوفه پدید آورده بود، تحت تأثیر عوامل چندی با افولی زود‌هنگام روبه‌رو شد؛ اما جریان متن‌گرا، با انتقال به شهر قم، امتداد اندیشه کلامی امامیه را در مدرسه‌ای دیگر رقم زد. مقدار بسیاری از میراث حدیثی امامیه تا نیمه سده سوم از کوفه به قم منتقل شد و مشایخ قم به پالایش و ویرایش آن میراث از کاستی‌ها و کژی‌ها پرداختند. در همین مدرسه برای نخستین بار، احادیث کلامی امامیه در یک نظام جامع و هماهنگ گردآوری و باب‌بندی شدند و جوامع حدیثی کلامی همچون کافی کلینی و مجموعه آثار شیخ صدوق شکل گرفتند.

گرچه وجهه اصلی در قم رویکرد حدیثی بود و غالباً مدرسه قم را با همین سیمای حدیثی شناسایی کرده‌اند، بُعد کلامی قم نیز بارز و برجسته است و می‌توان در درون این مدرسه حدیثی، به مدرسه‌ای کلامی اشاره کرد که با پیشینه‌ای تاریخی در کوفه، جریان مستمر و تأثیرگذاری را در تاریخ کلام امامیه پدید آورده است؛ اما اسف‌مندانه، این نقش کلامی قم کمتر شناخته شده و حتی به مخالفت با علم کلام مشهور شده است. از همین ‌روست که در مطالعه تاریخ کلام امامیه، از شخصیت‌ها و میراث این مدرسه فکری و نقش آن در اندیشه کلامی امامیه غفلت شده


جستارهایی در مدرسه کلامی قم
8

می‌پردازد. البته این پژوهش‌های آغازین، هم‌اکنون با مطالعات عمیق و جامع‌تر در پژوهشکده در حال پیگیری است و کم‌کم فرآورده‌های آن نیز تقدیم جامعه علمی خواهد شد. فروتنانه بضاعت خویش را به عرصه نقد و نظر متخصصان می‌سپاریم و پیشنهادها و پشتیبانی‌های آنان را امید می‌بندیم.

سپاس‌گزاریم از کسانی که در این مسیر ما را با لطف خود نواخته‌ و منت‌دار خویش ساخته‌اند. پیش از همه باید از حضرت آیت‌اللّه ری‌شهری «رئیس مؤسسه دارالحدیث و پژوهشگاه قرآن و حدیث» که بردبارانه و گشاده‌دست همه امکانات لازم را برای شکل‌گیری این برنامه پژوهشی فراهم آوردند، تشکر کنیم و نیز قائم مقام پژوهشگاه جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رضا برنجکار و مدیران و همکاران ارجمندشان را سپاس می‌گویم که مساعدت‌های بی‌دریغ ایشان همواره توشه راه پرفراز و نشیب‌مان بوده است. و سرانجام، تلاش مدیران و محققان گرانمایه‌ای را قدر می‌نهیم که همّت و مهارت آنان، دست‌مایه اصلی این پژوهشکده برای دستیابی به اهداف خطیر و افق‌های بلند آینده است، و در این میان، به ویژه از حجت‌الاسلام والمسلمین اکبر اقوام کرباسی، معاونت پژوهشکده یاد می‌کنیم که خستگی‌ناپذیر در سامان بخشیدن به همه فعالیت‌ها یار و مددکاری وفادار و مشفق است. در آخر لازم است از پژوهشگرانی که سهمی در تهیه محتوای این مجموعه داشته‌اند قدردانی نموده و به‌طور خاص تلاش‌های حجة‌الاسلام والمسلمین سیّد حسن طالقانی را در تنظیم و به سامان رساندن این مجموعه ارج نهیم.

این همه توفیقات را تنها به لطف حضرت حق‌تعالی می‌دانیم و بر این نعمت، سر سپاس و ستایش بر آستان جلال او می‌ساییم و سایه عنایت مولایمان حضرت ولی عصر(عج) را بزرگ‌ترین سرمایه برای به انجام رساندن رسالت بزرگ پاسداری از معارف مکتب وحی می‌شماریم.

محمد تقی سبحانی

رئیس پژوهشکده کلام اهل بیت:

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی قم
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 17789
صفحه از 356
پرینت  ارسال به