87
جستارهایی در مدرسه کلامی قم

دانست و شامل حجم زیادی از تراث حدیثی و نسخه‏های متعدد از مشایخ کوفه بود، به قم منتقل کرد.

از تاریخ تولد و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی از آنجا که وی از اصحاب امام رضاعلیه السلام دانسته شده است،۱ باید ولادت او را در دهه‏های پایانی قرن دوم دانست. نیز اگر روایت بی‏واسطه ابراهیم بن هاشم از حمّاد بن عثمان را بپذیریم۲ که مطابق نقل نجاشی در سال ۱۹۰ درگذشته است،۳ باید ولادت ابراهیم‏ بن هاشم پیش از سال ‏۱۷۵ هجری باشد. اما اگر روایت مستقیم وی از حمّاد بن عثمان را، بر اساس کلام شیخ صدوق، نپذیریم، باز هم کثرت روایاتِ ابراهیم از حمّاد بن عیسی (متوفی۲۰۸ یا۲۰۹)۴ و صفوان بن یحیی (متوفی۲۱۰)۵ نشان می‏دهد که ولادت او پیش از ۱۹۰ هجری بوده است. تشرف وی به حج، در آغاز امامت امام جوادعلیه السلام یعنی سال ۲۰۴هجری و نقل روایت از آن حضرت در آن زمان،۶ شاهدی دیگر بر این مدعاست. پس می‏توان تاریخ ولادت او را میان سال‏های ۱۷۰ تا ۱۹۰هجری دانست. ابراهیم بن هاشم، دوران امامت امام هادی و امام عسکریعلیهما السلام را نیز درک کرده و از آن بزرگواران با واسطه روایت نمود،۷ ولی شاهدی دال بر زنده بودن وی در دوران غیبت وجود ندارد.

1.. طوسی، فهرست، ص۱۲؛ حلی، خلاصة الاقوال، ص۴۹؛ ابن شهرآشوب، معالم العلما، ص۳؛ ابن‏داوود، رجال، ص۲۰. با این حال، پاره‏ای از رجال‏شناسان مصاحبت ابراهیم‏ بن هاشم با امام رضا علیه السلام را به دلیل عدم روایت او از آن حضرت انکار نموده‏اند، ولی این به معنای درک نکردن دوران امامت ایشان نیست. ناگفته نماند که روایتی از کتاب بشارة المصطفی بر حضور ابراهیم‏ بن هاشم در مجلس امام رضاعلیه السلام در مدینه دلالت دارد.( ر.ک: بشارة المصطفی، ص۱۳۰ و ۱۳۱).

2.. در کافی، تهذیب و استبصار روایات بی‏واسطۀ ابراهیم بن هاشم از حماد بن عثمان نقل شده است، ولی شیخ صدوق در مشیخۀ فقیه تصریح کرده که ابراهیم‏ بن هاشم، حماد بن عثمان را درک نکرده است. (ر.ک: کافی، ج۴، ص۵۵۸؛ تهذیب، ج۵، ص۹۳، ۱۶۲ و ۱۸۱، ج۷، ص۱۶۹؛ استبصار، ج۲، ص۲۴۴، ج۴، ص۱۸۱؛ من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۴۵۷).

3.. نجاشی، رجال، ص۱۴۳.

4.. همان، ص۱۴۲ و۱۴۳.

5.. همان، ص۱۹۸.

6.. مفید، اختصاص، ص۱۰۲.

7.. کلینی، کافی، ج۳، ص۱۹۷ و ج۷، ص۴۶۳؛ تهذیب، ج۲، ص۸۵؛ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۵۶۹ و ج۲۱، ص۳۶۰. البته در تفسیر علی بن ابراهیم، روایتی از ابراهیم‏ بن هاشم، بدون واسطه از امام حسن عسکریعلیه السلام نقل شده است (ر.ک: تفسیر قمی، ج۲، ص۵۱).

جستارهایی در مدرسه کلامی قم
86

انتقال میراث حدیثی کوفه به قم؛ جایگاه و نقش ابراهیم بن هاشم

سید حسن طالقانی۱

درآمد

به ادعای نجاشی، طوسی و دیگر اصحاب امامیه در بغداد، ابراهیم بن هاشم نخستین کسی است که حدیث کوفه را در قم منتشر کرد.۲ اما مراجعه به فهرست شیخ طوسی و نجاشی نشان می‏دهد پیش از ابراهیم‏ بن هاشم، محمد بن خالد برقی و حسین‏ بن سعید اهوازی، و معاصر با او احمد بن محمد بن عیسی اشعری میراث گرانی را از کوفه به قم منتقل کرده‏اند. در این نوشتار، پس از معرفی ابراهیم‏ بن هاشم، می‏کوشیم به این پرسش پاسخ دهیم که چرا با وجود این افراد، ابراهیم بن هاشم نخستین کسی شمرده شده است که حدیث کوفه را در قم منتشر کرد.

شخصیت ابراهیم بن هاشم

ابواسحاق، ابراهیم‏ بن هاشم‏ بن خلیل قمی، در اصل اهل کوفه بود و در آنجا رشد کرد.۳ بعدها به دلیل سکونت در قم و نقش بسیار مهمی که در انتقال حدیث به این شهر ایفا کرد، به قمی شهرت یافت. وی در مدرسه حدیثی کوفه پرورش یافت و از محضر بزرگ‏ترین محدثان آن زمان، در کوفه و بغداد حدیث فرا گرفت و میراث عظیمی را که می‏توان آن را «میراث حدیثی کوفه»

1.عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث، (پژوهشکدۀ کلام اهل‏بیت علیهم السلام).

2.. نجاشی، رجال، ص۱۶: «و أصحابنا یقولون: أول من نشر حدیث الکوفییّن بقم هو»؛ طوسی، فهرست، ص۱۲؛ ابن حجر، لسان المیزان، ج۱، ص۱۱۸.

3.. نجاشی، رجال، ص۱۶؛ طوسی، فهرست، ص۱۱.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی قم
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 17773
صفحه از 356
پرینت  ارسال به