اشعری‏اند که با گذشت زمان به قمی شهرت یافته‏اند.^۱ البته از نظر نگارندگان این مقاله، این سخن تا همین زمان یعنی مقارن با اوایل قرن سوم هجری و طبقه سوم محدثان اشعری صحیح است؛ زیرا پس از این زمان، با مهاجرت خاندان‏ها و طوایف شیعی مختلف به این شهر^۲ و شهرت یافتن آنان به لقب قمی نمی‏توان این لقب را مختص اشعریان دانست.

۲. استقبال اشعریان از سادات طالبی و تأثیر آن بر غنای حدیثی شهر قم

برخی در بیان علت مهاجرت سادات طالبیه به قم نوشته‏اند:

یکی از مهم‏ترین مناطق شیعه‏نشین که سادات طالبیه در آنجا منزل گزیدند، قم بود. چنان‏که دانسته شد، نخستین گروهی که از قوم عرب با گرایش شیعی به این منطقه آمدند، خاندان اشعری بود که از کوفه بدانجا هجرت کرده بودند. این خاندان با توجه به گرایش مذهبی خود، ساداتی را که به قم پناه می‏آوردند، مورد احترام و حمایت خود قرار می‏دادند و از آنان می‏خواستند تا به قم هجرت کنند. با مهاجرت برخی از سادات، اقوام و خویشان آنان نیز به این مناطق روی آوردند.^۳

قرار گرفتن این مطلب در کنار روایات صادرشده درباره اهمیت و جایگاه قم در نزد امامان معصومعلیهم السلام که همگی ناظر بر جریان شیعی در این شهر به رهبری اشعریان است، می‏تواند توجیه‏گر مهاجرت سادات طالبی به این شهر باشد. از جمله این روایات می‏توان به روایتی از امام صادقعلیه السلام اشاره کرد که در آن فرموده‏اند: «همانا خداوند حرمی دارد و آن مکه است و همانا پیامبرصلی الله علیه و آله حرمی دارد و آن مدینه است و همانا امیرالمؤمنینعلیه السلام حرمی دارد و آن کوفه است و همانا ما حرمی داریم و آن قم است...».^۴ همچنین در روایتی دیگر از ایشان، نیز به شیعیان گفته شده است: در موقع شیوع فتنه‏های بنی‏عباس، به کوفه و نیز به قم و حوالی آن بروید؛ زیرا در قم شیعیان و محبّان ما قرار دارند.^۵ پر واضح است که هر دوی این روایات و روایات مشابه^۶ به حضور

از اشعریان را گرامی داشتند و بدیشان هدایا و تحف فرستادند و بعضی را از ایشان کفن‏ها فرستادند؛ مثل ابی‏جریر زکریا بن ادریس و زکریا بن آدم و عیسی بن عبداللّٰه بن سعد و غیر ایشان که یاد کردن اسامی آنان به تطویل می‏انجامد و بعضی دیگر از ایشان را مشرف گردانیدند و تشریف فرستادند به انگشتری‏ها و جامه‏ها...».^۱

قرار گرفتن شماری از محدثان این طبقه در زمره خواص اصحاب امامانعلیهم السلام نشان‏ عمق این ارتباط است. همچنین امامانعلیهم السلام جایگاه بعضی از اشعریان را بسیار بالا برده و در مسائل دینی به آنان ارجاع داده‏اند. حجم وسیع آثار مکتوب برای راویان این طبقه شاهدی دیگر است، به‏طوری که برای اکثر راویان اشعری در این طبقه، کتاب یا اثر مستقلی یاد شده است.

با اینکه تفکیک بین دو طبقه اول و دوم خاندان اشعری امری بس دشوار بود و طبقه‏بندی ارائه شده بر اساس شواهدی اندک گرد آمده است، مسلّم است که در نسل دوم محدثان اشعری، ارتباط با امامان معصومعلیهم السلام عمق بیشتری یافته است که البته این نیز حاصل همان حفظ ارتباط در طبقه اول بوده که به‏ مرور زمان جلوه‏گر گشته است. بنابراین مکتب حدیثی قم هم‏زمان و متأثر از این دو طبقه شکل گرفته و حیات علمی خود را آغاز کرده است.

این مکتب نوبنیان در نخستین دوره، شاگردان نام‏آشنایی می‏پروراند که در واقع می‏توان از طبقه سوم محدثان اشعری به‏عنوان اولین طبقه محدثان قمی نام برد؛ زیرا محدثان اشعری در طبقات اول و دوم غالباً تربیت‏شده مکتب حدیثی کوفه و منتقل‏کننده میراث این مکتب به قم‏اند. همچنین بعید به نظر می‏رسد که در این فاصله اندک، از زمان مهاجرت اشعریان به قم تا طبقه سوم این خاندان، ساکنان محلی قم علاوه بر پذیرش اسلام و مذهب تشیع، به جرگه اصحاب امامانعلیهم السلام و محدثان قمی پیوسته باشند؛ و آنچه در کتب تاریخی از آن به‏عنوان تشیع مذهبی در ربع آخر قرن اول هجری در قم یاد شده است، چیزی جز تشیع مهاجران اشعری و غلبه آنان بر مردم محلی قم نیست. آنچه در این بین ساکنان محلی قم و اشعریان مهاجر را کنار هم قرار داده چیزی نیست جز عهدنامه‏ای سیاسی که به دنبال غلبه اشعریان بر گروه دیلم منعقد می‏شود و نقض آن عهدنامه از سوی ساکنان محلی به استیلای اشعریان بر شهر قم منجر می‏شود.^۲ از همین رو، آن‏چنان‏که مرحوم خوانساری نیز بیان کرده‏اند، معتقدیم محدثان قمی همان محدثان