در مجموع‏، شمار بالای احادیث نقل شده توسط محدثان اشعری این طبقه، گویای رشد و پویایی حدیث در بین خاندان اشعری در این برهه زمانی است. عناوین فراوان آثار ثبت شده برای محدثان این طبقه نیز گویای این مطلب است.

در اینجا یادآوری این مطلب ضروری است که سیر فعالیت محدثان اشعری پس از این زمان، به دلایل نامعلومی، رو به افول گذاشته و پس از احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، ریاست مکتب حدیثی قم نیز از دست آنان خارج شده است.

بخش سوم: تأثیر خاندان اشعری بر سیر تحول مکتب حدیثی قم

۱. طبقات محدثان اشعری و تأثیر آن بر شکل‏گیری مکتب حدیثی قم

با مهاجرت اشعریان به قم، تشیع نیز به این شهر منتقل شد. مراد از تشیع در بدو امر، همان مشی مذهبی مهاجران اشعری است که با گذشت زمان، بر اثر حفظ ارتباط مستمر با امامانعلیهم السلام، عمق یافته و به شکل‏گیری مکتب حدیثی قم منجر شده است. این امر را می‏توان یکی از عوامل شکل‏گیری مکتب حدیثی قم دانست که با ظهور محدثان و راویان حدیث در طبقات اول و دوم محدثان اشعری تحقق یافته است.

از این نظر باید دو نفر نخست در طبقه اول محدثان اشعری را، به جهت حضور در شمار اصحاب امام باقرعلیه السلام و تقدم زمانی، حلقه واسط بین مکتب حدیثی امامانعلیهم السلام و تشیع مذهبی در قم دانست. همچنین باید توجه داشت که پس از این دو، نه تنها ارتباط اشعریان با مکتب حدیثی امامانعلیهم السلام کاهش نیافته، بلکه به‏مرور زمان گسترش نیز یافته است. این مطلب را شمار روزافزون محدثان اشعری در بین اصحاب ائمهعلیهم السلام در طبقات اول و دوم تأیید می‏کند.

گسترش روابط اشعریان با مراکز استقرار امامانعلیهم السلام به‏طور طبیعی اندوخته‏های حدیثی فراوانی را به قم منتقل می‏کند و مبدأ شکل‏گیری مکتب حدیثی این شهر می‏شود. حاصل این ادامه روابط، دو کتاب و دو مجموعه مسائلی است که برای محدثان طبقه اول بیان شده است. البته شکل‏گیری مجموعه‏های مسائل مختص این طبقه نیست و تنها بیانگر نوعی از ارتباط محدثان اشعری با امامانعلیهم السلام است، به‏طوری که در طبقات بعدی به افرادی برمی‏خوریم که با تعبیر «وافد القمیین»، یعنی فرستاده اهل قم نزد امامانعلیهم السلام، از آنان یاد شده است.

بنابراین، شاخصه اصلی اشعریان در طبقه اول را باید حفظ و گسترش ارتباط با امامانعلیهم السلام دانست. در طبقه دوم نیز این ارتباط حفظ می‏شود و شکل عمیق‏تری به خود می‏گیرد. نمونه این مطلب در کلام مؤلّف تاریخ قم این گونه آمده است: «دیگر از مفاخر ایشان آنکه ائمهعلیهم السلام جمعی

کرده‏اند.^۱

۱۰. عبداللّٰه بن محمد بن عیسی بن عبداللّٰه اشعری: لقب او بنان و با نام بنان بن محمد در سند ۶۶ حدیث در کتب اربعه آمده است.^۲ همچنین با عنوان عبداللّٰه بن محمد بن عیسی نامش در سند ۴۴ حدیث به چشم می‏خورد.^۳

۱۱. علی بن احمد بن اسحاق بن عبداللّٰه اشعری: از او دو روایت در کتب اربعه به چشم می‏خورد. همچنین صاحب کتابی است که احمد بن محمد بن خالد برقی آن را روایت کرده است.^۴

۱۲. محمد بن علی بن محبوب اشعری: روشن نیست که نسب او به کدام‏یک از نسب‏های مشهور اشعریان برمی‏گردد، اما با توجه به قرائنی، از جمله روایت او از احمد بن محمد بن عیسی و علی بن ریان بن صلت و روایت احمد بن ادریس اشعری از او، می‏توان وی را در همین طبقه یاد کرد. شیخ طوسی از او در شمار کسانی یاد کرده است که از ائمهعلیهم السلام روایت نکرده‏اند.^۵ نجاشی نیز با عباراتی چون «شیخ القمیین فی زمانه، عین، فقیه، صحیح المذهب» او را ستوده است.^۶ نام او در سند ۱۱۱۸ حدیث در کتب اربعه به چشم می‏خورد.^۷ از جمله آثار او می‏توان از کتاب الجامع نام برد که کتابی مبوّب و شامل کتاب الوضوء، کتاب الصلاة، کتاب الزکاة، کتاب‏های الصیام و الحج است و در فقه عبادات تنظیم شده است. همچنین می‏توان به کتاب الضیاء و النور اشاره کرد که این نیز کتابی مبوّب و شامل کتاب‏های الاحکام، النکاح، الطلاق، الرضاع، الحدود و الدیات است.^۸ از دیگر آثار او کتاب‏های الثواب، الزمرد، الزبرجدة و التولد است.^۹ بر این اساس او را نیز باید از پیشگامان تبویب کتب حدیثی در قم دانست؛ چه آنکه در بین آثار او دو کتاب مبوب به چشم می‏خورد.